Тарихий манбаларда Хоразмнинг XV асрдаги сиёсий аҳволи етарлича ёритилмаган. Мавжуд маълумотлар узлуксиз ва бўлак-бўлак шаклда келтирилгани сабабли, бу қадимий мамлакатнинг сиёсий тарихи ҳақидаги кўплаб муаммоларни тўлиқ тушуниш имконсиз. Машҳур рус тарихчиси Н.И. Веселовский ўз асарларидан бирида Хоразмнинг XIV аср охиридан XV аср охиригача бўлган даврини қоронғу давр деб атаган. У шундай деган:
“XIV аср охиридан XV аср охиригача бўлган бутун бир аср — Хоразм тарихи учун қоронғу бир давр ҳисобланади.”
В.В. Бартольднинг айрим асарлари Хоразмнинг жўғрофий жойлашуви ва иқтисодий аҳволига бағишланган бўлиб, асосан умумий таҳлилга эътибор қаратилган. Бироқ, “Ислом энциклопедияси”даги бир нечта тарихий-биографик мақолаларни ҳисобга олмаганда, у киши Хоразмнинг сиёсий тарихи ҳақида алоҳида асар ёзмаган.

АМАЛИЙ УЛУҒЛАРНИНГ ИЛК ЙЎЛЛАРИ

А.Ю. Якубовскийнинг тадқиқотларида асосан Ўзбекхон (1312–1342) ва Жонибекхон (1342–1357) ҳукмронлиги даври қисман ёритилган. Унда Амир Темурнинг Хоразмга қилган юришлари ҳақида ҳам маълумотлар келтирилган. Шунингдек, Б.Д. Греков ва А.Ю. Якубовский ҳаммуаллифликда ёзган “Олтин Ўрда ва унинг емирилиши” асарида Дашт-и Қипчоқ ва унга туташ мамлакатларда XV асрда содир бўлган муҳим воқеалар баён этилган. Хусусан, бу асарда Олтин Ўрда амирларидан бири — нуфузли Идику (Едигей)нинг ижтимоий-сиёсий фаолиятига алоҳида ўрин берилган.
Аммо Хоразмнинг XIV—XV асрларга оид тарихи яхши ўрганилмаганлигини ҳисобга олган ҳолда, қўлёзма манбаларга мурожаат қилиб, бу даврнинг айрим муҳим жиҳатларини аниқлашга муваффақ бўлинди. Ушбу маълумотлар Хоразмнинг XV асрдаги сиёсий тарихи бўйича мавжуд бўшлиқларни қисман тўлдириш имконини берди.

ХОРАЗМНИНГ БЎЛИНИШИ ВА ҲОКИМИЯТ КУРАШЛАРИ

Мўғулларнинг Марказий Осиёга юриши (1219—1220) натижасида Хоразм Чингизхоннинг катта ўғиллари — Жўчи ва Чиғатой ўртасида тақсимланган эди. Урганч шаҳри билан шимолий қисм Жўчи улусининг таркибига киритилди. Жанубий қисм эса Қот ва Хива шаҳарлари билан бирга Чиғатой улусига қўшиб берилди.
XIV асрнинг иккинчи ярмида Чиғатой улусида ўзаро низолар кучайиб, бир қанча мустақил феодал ҳудудлар вужудга келди. Ана шундай шароитда Ҳусайн Сўфий каби қўнғирот қабиласининг етакчилари Хоразмда ҳокимиятни қўлга олишга муваффақ бўлди. У ўз номи билан танга зарб қилдириб, мамлакат бошқарувини мустақил равишда олиб борган.
Амир Темур Хоразмни ўз тасарруфига олиш учун қўнғиротлар билан узоқ вақт кураш олиб борди. Унинг бешта ҳарбий юриши ортидан (1371, 1373, 1375, 1379, 1388 йиллар) Жанубий Хоразм Темурийлар салтанати таркибига киритилди. Амир Темурнинг бу ғалабаси Жанубий Хоразмни унинг давлатининг муҳим қисмига айлантирди.

ХОРАЗМНИНГ XV АСРДАГИ СИЁСИЙ ҲОЛАТИ

Абдураззоқ Самарқандийнинг маълумотларига кўра, 1435 йилда Абулхайрхон бошчилигидаги кўчманчи ўзбеклар яна Хоразмга бостириб кириб, уни талон-торож қилганлар. Ушбу воқеадан сўнг кўчманчи ўзбеклар ҳар йили, асосан қиш фаслида, Кескин юришлар уюштириб, Хоразм ва Мозандарон қишлоқларини талаганлар. Абдураззоқ Самарқандийнинг таъкидлашича, Шоҳруҳ давлатининг шимолий чегараларини мустаҳкамлаш мақсадида қиш пайтларида чегара туманларида кўп сонли қўшин сақлашга мажбур бўлган. Аммо бу ҳаракатлар ҳам кўчманчи ўзбекларнинг ҳужумларини бартараф қилишга етарли бўлмаган.

ХОРАЗМНИНГ ЖАНУБИ-ҒАРБИЙ ҚИСМИНИНГ МУСТАФОХОН ТОМОНДАН ЭГАЛЛАНИШИ

XV асрнинг ўрталарида Хоразмнинг жануби-ғарбий қисми Мустафохон томонидан босиб олинган. 1446 йил баҳорида Отбосар дарёси бўйида Абулхайрхон қўшинлари томонидан мағлуб этилган Мустафохон ўз тарафдорлари билан Хоразмга йўл олган. У пойтахт Урганчни қўлга киритиб, ўша ердаги аҳолини янгидан қурилган Вазир шаҳрига кўчирган.

ХОРАЗМДА ҲОКИМИЯТ УЧУН КУРАШ

XV асрнинг иккинчи ярмида Хоразмда аҳвол янада кескинлашди. Амир Нонгадой авлодлари ва Мустафохон авлодлари ўртасида ҳокимият учун шиддатли кураш давом этган. Амир Темурнинг ҳокимият учун курашган айрим авлодлари ҳам Хоразмга қочиб келиб, шаҳар ва қишлоқларни талон-торож қилганлар.
Темурийлар ўртасида олий ҳокимиятга даъвогар бўлганлардан бири Султон Ҳусайн Бойқаро эди. 1460 йилда Султон Абу Саид қўшинларининг тазйиқига чидай олмай, Астрободдан қочиб, Амударёнинг ўнг қирғоғида мустаҳкамланди. У Мустафохон билан иттифоқ тузишга ҳаракат қилди, аммо Мустафохоннинг иниси Пир Будоқни ўз тарафига оғдиришга муваффақ бўлди. Бу ҳолатда Мустафохон ва Пир Будоқ ўртасидаги ҳокимият учун кураш янада кучайди.
Султон Ҳусайн иттифоқдошлари билан биргаликда Вазирга юриш уюштирди ва 41 кун давом этган қамалдан сўнг томонлар сулҳ тузишди. Бу сулҳ рамзи сифатида Мустафохон ўз лочинини Султон Ҳусайнга совға қилган бўлса, Султон Ҳусайн унга Беҳбуд лақабли отини инъом қилди.

ШАЙБОНИЙХОННИНГ ХОРАЗМГА КИРИШИ

XV асрнинг 80-йилларига келиб, Шайбонийхон Хоразмга ҳужум уюштирди, аммо бу ерда мустаҳкам ўрнашишга муваффақ бўлолмади. Қоратоғда қозоқ хонлари Бурундуқ ва Қосим султонлар қўшинларидан енгилган Шайбонийхон Хоразмга қочиб келган эди. Кейинчалик у Сирдарё бўйидаги бир нечта шаҳарларни эгаллади, аммо қозоқ хонлари томонидан бу шаҳарлардан сиқиб чиқарилди.
1486 йилда Шайбонийхон яна Хоразмга қайтди. У Тирсак қалъасини қўлга киритиб, Урганчга юриш қилди. Темурийлар томонидан юборилган 20 минг кишилик қўшинга қарши очиқ жанг қилишдан бош тортди ва қамални тарк этиб, Булдумсоз қалъасига йўл олди. Бу жойда маҳаллий ҳокимлар ва бойлар томонидан яхши кутиб олинди.

ХОРАЗМНИНГ ТЕЗКОР ЎЗГАРИШЛАРИ

Шайбонийхон ва унинг қўшинлари XV асрнинг 90-йилларига қадар Хоразмда турдилар. Султон Ҳусайн уларни мамлакатдан чиқариш учун кўп ҳаракат қилди, аммо бу ҳаракатлар натижа бермади. Ниҳоят, Шайбонийхон Хоразмни тарк этганидан сўнг, ўлка вақтинча темурийлар тасарруфига ўтди. Бироқ, 1505 йилда Хоразм узил-кесил Шайбонийхон қўлига ўтди.

Бўрибой Аҳиедов