Спитамен — милоддан аввалги IV асрда яшаган машҳур сўғдлик ҳарбий саркарда ва эл-уруғ бошлиғи бўлиб, Искандар (Александр Македонский) га қарши Марказий Осиёдаги энг қаттиқ қаршиликлардан бирини бошқарган. У Сўғд қавмидан бўлиб, юртининг мустақиллигини сақлаб қолиш учун катта жангу жадаллар олиб борган ва маҳаллий аҳоли орасида миллий қаҳрамон сифатида эъзозланган.
Спитаменнинг қўзғолони ва кураши:
Спитамен Бақтрия ва Сўғд вилоятида юз берган катта қўзғолонларнинг бошқа етакчиларидан ажралиб турган саркарда бўлиб, у аввал сардар Датафернус билан бирга Искандарга қарши қўзғолон бошлайди. Баъзи манбаларга кўра, Искандарнинг энг ишончли зобитларидан бири Клитни ҳам айнан Спитаменнинг отлиқлари Баҳиже (Зарафшон) водисида ҳалок қилган.
Спитамен бир неча марта Искандар армиясини мағлуб этишга муваффақ бўлади, хусусан, милоддан аввалги 329 йилда Амударё бўйидаги юришда Искандар армияси жуда катта йўқотишларга учрайди. Унинг бир қанча иттифоқчилари бўлган, жумладан сўғдлик ва бактрияликлар. У Самарқандни қайта-қайта озод қилиб турли жойларда партизанча урушлар олиб борган.
Унинг ўлими:
Спитаменнинг кураши қисқа вақт ичида катта таъсир кўрсатган бўлса-да, охир-оқибатда у ғалаба қозона олмади. Искандар Зулқарнайн Спитаменга қарши бутунлай қатъий сиёсат юритди ва унинг иттифоқчиларини тарғиб ва таҳдид билан йўлдан қайтарди.
Натижада, Спитаменнинг иттифоқчилари унга қарши чиқишди ва унинг ўз иттифоқчилари томонидан Қашқадарё атрофида тутиб олиниб, боши танасидан ажратиб ўлдирилди. Унинг боши Искандарга совға сифатида олиб келинган.
Тарихий манбаларда:
•    Арриан, Квинт Курций Руф, Юстин, Плутарх каби юнон тарихчилари Спитамен ҳақида ёзган. Уларнинг барчаси Спитаменни жиддий ва машаққатли рақиб сифатида таърифлашади.
•    Ҳозирги ўзбек тарихчилари ва маданиятшунослари Спитаменни миллий қаҳрамон сифатида эътироф этишади.
Спитаменнинг жанглари ва ватанпарварлиги Марказий Осиё тарихида юнон-македония юришларига қарши халқ қаршилигининг рамзи сифатида қаралади. Ҳозирда ҳам унинг номи билан аталадиган жойлар, мактаблар мавжуд.
***
Айрим тарихий манбаларда Спитаменнинг хотини уни сотгани зикр қилинган — яъни Спитаменнинг ўз иттифоқчилари ва ҳатто турмуш ўртоғи томонидан хиёнатга учрагани ҳақида маълумотлар бор.
Қадим юнон тарихчиси Квинт Курций Руф ўзининг "История Александра Великого" (Искандар Зулқарнайн тарихи) асарида Спитаменнинг охирги тақдири ҳақида шундай ёзади:
Спитаменнинг ўзи шунчалик танг аҳволга тушиб қолдики, ўзини қутқаришнинг имкони қолмади. Унинг иттифоқчилари, айниқса хотини, уни Искандарга сотишга қарор қилдилар. Шу тариқа Спитамен қўлга туширилди, боши танасидан ажратилиб Искандарга юборилди.
Демак, манбаларга кўра Спитаменнинг аёли (исми аниқ сақланмаган) унинг душманларига унинг бошини етказишда иштирок этган. Бу воқеа Спитаменнинг яқинларидан ҳам хиёнат кўрганини англатади.
Лекин, бу маълумотлар фақат юнон-рим манбаларидан келиб чиққан, шунинг учун ҳам баъзи тарихчилар буни ғолибларнинг Спитаменни камситиш учун тарқатган версияси деб ҳисоблайди. Ҳақиқатда, у қаҳрамон сифатида ҳалок бўлган бўлиши мумкин, аммо душманлар унинг обрўсини тушириш учун "хотини сотди" деган ривоят тарқатган бўлиши эҳтимолдан холи эмас.

Абу Муслим (профессор)