|
Алп Арслон (турк.: жасур шер), шунингдек, Муҳаммад ибн Довуд ёки Муҳаммад бин Довуд (форсча آلپ ارسلان, тўлиқ исми – Зиё ад-Дин ва Адуд ад-Даула ва Таж ал-Милла Абу Шужа Муҳаммад Алп -Арслон ибн Довуд, тахминан 1030 - 1072 йил ноябр/1073 йил январ) - 1063 йилдан Салжуқийлар давлатининг иккинчи султони. Салжуқийлар Хуросони ва Ғарбий Эрон ҳудудларини мерос қилиб олган ҳолда у Грузия подшолигининг бир қисмини, тарихий Арманистонни ва Кичик Осиёнинг катта қисмини босиб олди, Византияликлар устидан Манцикерт жангида ғалаба қозонди. Унинг қўл остида Салжуқийлар давлати ўз қудратига эришди.
Киник ўғуз-туркман қабиласининг бошлиғи ва Эрондаги Хуросон ҳукмдори Чағри-бекнинг кенжа ўғли, Ғарбий Эрон ҳокими Султон Тўғрулнинг жияни. 1063 йилда отаси ва амакисининг вафотидан кейин малик Алп Арслон Салжуқийлар давлатининг акаси Кавурд Бей ҳукмронлик қилган Эрон жанубидаги Кермондан ташқари барча мулклари устидан ўз ҳокимиятини ўрнатди. Акаси ҳам тез орада ўз вассалилигини тан олди.
Анъанавий мусулмон давлатларидан ташқарида туғилган Алп Арслон ўз вазири Низом ал-Мулкни ҳоким қилиб тайинлади, кейинчалик у ўз фаолиятини Меликшоҳ даврида давом еттирди. Ироқ устидан назоратни ўрнатгандан сўнг, у ўзидан олдинги давлат даврида бўлган халифалик билан манфаатлар тўқнашувидан қочишга ҳаракат қилди.
Алп Арслоннинг асосий сиёсати ҳар уч буюк салжуқий мустамлакалари билан бир хил ғояларга асосланган эди. Марказий Осиёда тинчлик афғон Ғазнавийлар сулоласи ҳукмронлиги остида сақланиб, Ҳиндистоннинг тоғли ҳудуди бўлганлиги сабабли унга эришиш қийин бўлган, Мовароуннаҳр ҳукмдорлари қорахонийларга қарши эса Алп Арслон куч ишлатган.
Ғарбда Султон янада қийинроқ вазифаларга дуч келди. Бир томондан, у Бағдод халифалиги томонидан рад этилган исмоилийларни (Фотимийлар сулоласидан бўлган халифалар) тор-мор этиш учун Мисрга юриш қилишга қарор қилган бўлса, иккинчи томондан, ўғуз турклари устидан таъсирини сақлаб қолиш зарур эди. ҳарбий кучининг муҳим таркибий қисми. Ўғузлар, биринчи навбатда, кофирларга қарши муқаддас урушнинг муваффақияти ва насронийлар ерларига босқинлар қилишдан манфаатдор эди. Алп Арслон византияликлар ва уларнинг арман ва грузин қўшниларига қарши қатор юришлар уюштирди, шунингдек, ўзини-ўзи бошқарадиган туркман гуруҳлари томонидан кенгайтирилган ҳужумлар уюштирди. Хусусан, 1064 йилда Арманистоннинг собиқ пойтахти Ани ва Карс шаҳрини эгаллади. Бу ҳарбий ҳаракатлар чегаранинг маълум даражада барқарорлашишига олиб келди ва Аракс дарёсидаги яйловларни туркманлар томонидан назорат қилишни таъминлади. Босқинчилар ўлжа сақлаш учун мусулмонлар ҳудудига қайтган бўлсалар-да, бу экспедициялар Византия мудофаа тизимини бузди ва туркийларнинг Анадолуни кейинги босиб олишига йўл очди.
Ўзини Византия томонидан етарлича ҳимояланган деб ҳисоблаган Алп Арслон Миср қўзғолончиларининг илтимосига кўра Фотимийларга қарши катта юриш бошлади. Ҳалаб чеккасида шаҳарга ҳужум қилиб, Сурияни яна босиб олиш учун Алп Арслонга Византия императори Роман IB Диоген катта қўшин билан Арманистондаги ғарбий қўшинларига ҳужум қилгани ҳақида хабар келади. Дарҳол ўша йўл бўйлаб қайтиб, у 1071 йил августда Манцикерт яқинида душманга дуч келди.
Сон жиҳатдан кучли, лекин маънавий жиҳатдан заиф Византия қўшини султонга содиқ туркманлар олдида чекинди. Кечқурун, жанг майдонида Византия қўшини салжуқийлар томонидан мағлубиятга учради ва император тарихда биринчи марта мусулмон ҳукмдорининг асирига айланди. Алп Арслон Византия империясини йўқ қилиш мақсадини кўзламади, у чегараларни янги ўзгартириш, шунингдек, Византиянинг солиқ тўлаш ва иттифоқ тузиш ваъдасидан мамнун эди. Бироқ Манцикерт жанги туркманлар истилоси учун Кичик Осиёни очди. Кейинчалик Кичик Осиёдаги ҳар бир князлик оиласи бу муҳим жангда аждодларининг иштирокини даъво қилди.
Алп Арслон 1072 йил охирида қорахонийлар мулки чегараларига кетаётиб, султон қўшини ҳарбий юриш пайтида қўлга киритган Берзем қалъаси гарнизонининг асир олинган қўмондони томонидан қаттиқ яраланди. Алп Арслон ўзининг 13 ёшли ўғли Меликшоҳни Низом ал-Мулк васийлиги остида меросхўр этиб тайинлади.
Абу Муслим тайёрлади |
