|
Бату ёки Боту (1209 — 1255) мўғул қўмондони ва давлат арбоби, Чингизхоннинг набираси, Жўчининг ўғли. 1227 йилда отаси вафотидан кейин у Жўчи Улуси (Олтин Ўрда) хони бўлди, ўша йили бобоси вафотидан кейин у иккинчи авлод Чингизийлар орасида энг каттаси сифатида тан олинди. 1235 йилдаги Қурултойнинг қарори билан Ботуга шимоли-ғарбий ҳудудларни босиб олиш топширилди ва у қипчоқлар, Волга Булғори, рус князликлари, Польша, Венгрия ва Далматияга қарши юришга бошчилик қилди.
Келиб чикиши
Боту Чингизхон ўғилларининг тўнғичи Жўчининг иккинчи ўғли эди. Жўчи онаси Борте Меркит асирлигидан қайтганидан кўп ўтмай туғилган ва шунинг учун бу ҳолатда Чингизхоннинг оталиги шубҳо остига олиниши мумкин эди. Манбаларнинг хабар беришича, 1219 йилда Чиғатой акасини "Меркит совғаси"деб атаган, лекин Чингизхоннинг ўзи ҳар доим бундай баёнотларни ҳақоратли деб тан олган ва сўзсиз Жўчини ўғли деб ҳисоблаган. Боту эса отасининг келиб чиқиши билан ҳақоратланмаган.
Катта чингизийнинг жами 40 га яқин ўғли бор эди. Боту уларнинг орасида Ўрда-Ичендан кейин иккинчиси эди (тўғри, Буал ва Туга-Темур ҳам ундан катта бўлиши мумкин эди). Унинг онаси Уки-фужин хунгират қабиласидан бўлиб, Илчи-ноённинг қизи эди; Ботунинг она томонидан бобоси Дай-Сеченнинг ўғли ва Бортэнинг укаси Алчи-ноён билан бир деб қараш керак деган фараз мавжуд. Бундай ҳолда, Жўчи тоғаваччасига уйланган бўлиб чиқади.
Исми
Туғилганда, Жўчи ва Уки-фужиннинг ўғли мўғул тилидаги "бат"— "кучли, бардошли, ишончли" дан ҳосил бўлган Бату (Боту) исмини олди — ва анъанавий яхшилик тилайдиган исмга айланди. Рус солномаларида ўзгартирилган шакл - Батый қайд этилган, бу шаклда баъзи Европа манбаларига, шу жумладан Буюк Польша хроникаси ва Плано Карпинининг эслатмаларига ўтган; у солномачиларга кўпроқ таниш туркий исмларнинг таъсири остида пайдо бўлиши мумкин — хусусан, 1223 йил Тверь солномасида қипчоқ хони Бастый эслатиб ўтилган.
1280-йиллардан бошлаб Боту манбаларда Боту хон деб атала бошлади.
Мўғул ва туркий халқлар орасида Боту Саин Хон ("яхши Хон") номи остида хотирада қолди. Шу билан бирга, бу ном Боту ҳаёти давомида яратилган бирон бир манбада ҳали топилмаган ("Махфий ривоятлар"да, Рогерийда, Бенедикт Полякда, Плано Карпини ёки Де Рубрукда). Ботунинг замондошлари бўлган тарихчилар (мисол учун, Жузжоний ёки Жувейний) ҳам уни "Саин Хон"деб қайд этмаган.
Шу муносабат билан британиялик тадқиқотчи Дж. E. Бойл "Саин Хон" сирли номи Ботунинг вафотидан кейинги унвони бўлиши мумкинлигини таклиф қилди, чунки ўрта аср мўғул ҳукмдорлари вафот этган ўтмишдошларининг исмларини эслатишдан қочишган. Вақт ўтиши билан, баъзи тарихчиларнинг фикрига кўра, унинг ахлоқий фазилатларини акс эттирган Ботунинг ўлимидан кейинги унвони унинг номига муқобил турга айланди ва ҳатто расмий ҳужжатларда пайдо бўла бошлади.
Тардимаи ҳоли
Туғилган санаси
Боту туғилган кунининг аниқ санаси номаълум. Форс тарихчиси Аҳмад ибн Муҳаммад Ғаффорий «Дунё ташкилотчилари рўйхати»да (форс. نُسَخْ جهانآرا) ҳижрий 602 йил, яъни 1205 йил 18 август ва 206 йил 7 август оралиғидаги даврни айтади, лекин бу маълумотнинг тўғри эканлиги баҳсли, чунки ушбу тарихчи Боту ўлган йилни 1252/1253 йил деб нотўғри кўрсатган. Рашидиддин Ботунинг 48 йил умр кўрганини айтади, лекин ўлим санасини у ҳам нотўғри кўрсатган. Агар Ботунинг неча йил умр кўргани ҳақида Рашидиддин адашмаган деб тахмин қиладиган бўлсак, унда Боту 606 йил (1209 йил 6 июль ва 1210 йил 24 июнь оралиғи) туғилган бўлиб чиқади, лекин бу сана манбаларнинг Боту амакиваччалари Мунке (1209 йил январда туғилган) ва ҳатто Гуюкдан (1206/1207 йил туғилган) катта эканлиги ҳақидаги хабарларига зид келади.
Тарихшуносликда бу борадаги фикрлар турлича. В.В.Бартолд Ботунинг туғилишини "13-асрнинг биринчи йиллари", А.Карпов ўзининг «ЖЗЛ» асари учун Боту таржимаи ҳолида 1205/1206 йилларни шартли сана сифатида кўрсатади, Р.Почекаев 1209 йил деб ҳисоблайди, «Ўрда шоҳлари» тардимаи ҳоллар тўпламида ҳатто уни ҳеч қандай изоҳларсиз айтади.
Дастлабки йиллар
1224 йилда Чингизхон томонидан амалга оширилган бўлиниш шартларига кўра, унинг тўнғич ўғли Жўчи Иртиш дарёсининг ғарбидаги барча дашт майдонларини ва бир қатор қўшни деҳқончилик ҳудудларини, шу жумладан аллақачон босиб олинган Хоразмни, шунингдек Волга Булғори, Русь ва ҳали забт этилмаган Европани олди. Отаси ва баъзи ака-укалари билан кескин муносабатда бўлган Жўчи 1227 йил бошида бутунлай ноаниқ шароитларда содир бўлган ўлимигача ўз мулкининг эгаси бўлиб қолди: баъзи манбаларга кўра, у касалликдан вафот этган, бошқаларга кўра, ўлдирилган.
В.В. Бартолд ўз мақолаларидан бирида отаси вафотидан кейин "Боту Ғарбдаги қўшинлар томонидан Жўчининг меросхўри сифатида тан олинган ва кейинчалик бу танлов Чингизхон ёки унинг вориси Огедей томонидан маъқулланган"деб ёзган. Шу билан бирга, олим ҳеч қандай манбани ҳавола қилиб кўрсатмаган, аммо унинг сўзлари бошқалар томонидан такрорланган. Аслида, кейинчалик олий ҳокимият томонидан тасдиқланган "қўшинлар томонидан танлов" бўлмаган: Чингизхон Ботуни улус ҳукмдори этиб тайинлаган ва бу буйруқни бажариш учун укаси Тэмугэни Дашти-Қипчоққа юборган.
Манбаларда Чингизхон нима учун кўплаб жўчийлар орасидан айнан уни танлагани ҳақида ҳеч нарса айтилмаган. Тарихшуносликда Ботунинг тўнғич ўғил сифатида меросхўр бўлган, у истиқболли қўмондон этиб тайинлангани каби даъволар мавжуд. Нуфузли аёл қариндошлари асосий роль ўйнаган деган фараз бор: агар Ботунинг бобоси Илчи-нўён Алчу-нўён билан бир киши бўлса, унда Чингизхоннинг куёви Шику-гургэн Ботунинг амакиси бўлган, Борте эса нафақат туғишган бувиси, балки тоғаси томонидан қариндоги ҳам эди. Чингизхоннинг тўнғич хотини унинг кўп сонли набиралари орасидан ўз укасининг ҳам набираси бўлган бири танланишини таъминлаши мумкин эди. Шу билан бирга, Ботунинг катталиги, унинг 1227 йилгача намоён бўлган ҳарбий ишлар қобилиятлари, шунингдек, Чингизийлар орасида меросхўрларни танлашга она томонидан қариндошлик алоқалари таъсир қилганлиги ҳақида гапириш учун ҳеч қандай асос йўқ.
Боту улусдаги ҳокимиятни укалари билан бўлишиши керак эди. Уларнинг каттаси Орда-Ичен бутун "чап қанот" ни, яъни улуснинг Шарқий ярмини ва отасининг армиясининг асосий қисмини олди; Ботуда фақат "ўнг қанот", Ғарб қолди ва у қолган жўчийларга ҳам улушларни ажратишга мажбур бўлди.
Ғарбга юриш
1236-1243 йилларда Боту Дашти-Қипчоқнинг ғарбий қисми, Волга Булғори ва Шимолий Кавказ халқлари биринчи марта забт этилишига олиб келган бутун мўғул Ғарб юришини бошқарган.
Мўғулларнинг Россияга босқини бир неча йил давом этди — Ботунинг расмий бошчилигидаги қўшинлар Россияга бир неча бор, унинг шахсий иштироки билан 1237-1238 йилларда Рязан ва Владимирга, 1239 йилда (эҳтимол) Черниговга ва 1240 йилда Киевга боришди. Мўғуллар кучли қаршиликка дуч келишган бўлса-да (масалан, Рязань, Владимир, Козелск, Чернигов ва Киевни ҳимоя қилиш пайтида), мўғуллар Марказий Европага ҳам ўтиб кетишди.
Бу вақтга келиб Ботунинг улар билан муносабатлари самара бермаган Мунке, Гуюк ва Бури уйларига қайтишди. Энг нуфузли (Ботудан кейинги ўринда, албатта) чингизийлар туманларининг кетиши, шубҳасиз, мўғул армиясининг кучини камайтирди. Шу муносабат билан тадқиқотчилар ғарбга кейинги ҳаракатни Бату ўз ташаббуси билан амалга оширган деб ҳисоблашади.
Карпат олдида қолган қўшинлар ғарбга юришларини давом эттиришдан олдин икки гуруҳга бўлинган: уларнинг бир қисми Байдар ва Ўрда бошчилигида Польша, Силезия ва Моравияни забт этиш учун йўлга чиқиб, Легниц яқинида Генрих Тақводорнинг поляк-немис армиясини мағлубиятга учратган (1241 йил 9 апрель). Бату, Кадан ва Чингизхоннинг сафдоши Субудей бошчилигидаги асосий кучлар (70 минг кишигача) Адриатикага қадар Венгрияга мўғуллар босқинини уюштирди (Ботунинг ўзи кичик отряд бошида "рус дарвозаси"— Карпатдаги Верецкий довони орқали ўтди). Венгрия қироли Бела IV Шайо дарёси бўйидаги жангда (1241 йил 11 апрель) Боту томонидан бутунлай мағлуб этилди ва мўғуллар Венгрия, Хорватия, Далматия, Босния, Сербия ва Болгариядан ўтдилар. Венгрияга бостириб кириши муносабати билан Боту Людвиг Батаворумнинг «Московия и Тартария» китобида Цезарис мақоми билан ёдга олиб ўтилган.
Мўғул қўшини Марказий Европага етиб келди. Муқаддас Рим императори Фридрих II қаршилик кўрсатишга ҳаракат қилди, Боту бўйсунишни талаб қилганда эса, у хоннинг лочинюозига айланиши мумкинлигини айтди. Муқаддас Рим империяси қўшинлари ва мўғуллар ўртасида ҳеч қандай тўқнашув бўлмаган бўлса-да, Саксониянинг Мейсен шаҳри Боту қўшинларининг ғарбдаги энг чекка нуқтасига айланди.
Кейинчалик Бату ғарбга бошқа юриш қилмади, Волга бўйида 1250-йилларнинг бошларида у томонидан ташкил этилган Сарай-Бату шаҳрида қўним топди. 1242-1245 йилларда рус князлари хонларга қарамлигини тан олишди.
Каракорум воқеалари
Боту 1241 йил охирида Хон Угэдейнинг ўлими ҳақида хабар топгач, 1242 йилда Ғарб юришини якунлади. Унинг қўшинлари ҳеч қачон Чехия ва Австрия қўшинлари билан жангда тўқнаш келмаган. Қўшинлар Жўчи улусининг янги марказига айланган Қуйи Волгага чекинишди. Боту у ерга боришдан бўйин товлаган 1246 йилги қурултойда когон этиб Ботунинг эски душмани Гуюк сайланди. Гуюкнинг буюк хон бўлганидан сўнг, бир томондан Угедей ва Чиғатой авлодлари ва бошқа томондан Жўчи ва Толуй авлодлари ўртасида ихтилоф юзага келди. Гуюк Ботуга қарши юриш бошлади, аммо 1248 йилда унинг қўшинлари Мовароуннаҳрда, Самарқанд яқинида бўлганида, у кутилмаганда вафот этди. Тахминлардан бирига кўра, у Бату тарафдорлари томонидан заҳарланган. Боту тарафдорлари орасида 1236-1242 йиллардаги Европа кампаниясининг иштирокчиси, Ботуга содиқ Мунке (менгу) ҳам бўлиб, айнан у 1251 йилда кейинги, тўртинчи, буюк хон этиб сайланган. Уни Чиғатой меросхўрларига қарши қўллаб-қувватлаш учун Боту укаси Беркени Бурундайнинг 100 минг кишидан иборат корпуси билан Ўтрорга юборди. Мункенинг ғалабасидан кейин Боту, ўз навбатида, ака бўлди (яъни уруғдаги энг катта).
Улуснинг мустаҳкамланиши
1243-1246 йилларда барча рус князлари Олтин Ўрда ва мўғул империяси ҳукмдорларига қарамлигини тан олишди. Владимир шаҳзодаси Ярослав Всеволодович Русь тупроғида энг каттаси деб тан олинди, 1240 йилда мўғуллар томонидан вайрон қилинган Киев унга топширилади. 1246 йилда Ярослав Боту томонидан Каракорумдаги қурултойга ваколатли вакил сифатида юборилган ва у ерда Гуюк тарафдорлари томонидан заҳарланган. Михаил Черниговский Олтин Ўрдада ўлдирилди (у хон уйига кираверишдаги иккита олов орасидан ўтишдан бош тортди, бу эса меҳмоннинг ёвуз нияти ҳақида далолат берарди). Ярославнинг ўғиллари Андрей ва Александр Невский ҳам Ўрдага, ундан Қоракорумга боришди, у ерда биринчиси Владимир ҳукмронлигини, иккинчиси — Киев ва Новгородни ҳукмронлигини олишди (1249). Андрей Жанубий Руснинг энг кучли князи — Даниил Романович Галицкий билан иттифоқ тузиб, мўғулларга қаршилик кўрсатишга интилди. Бу 1252 йилги Ўрданинг жазо кампаниясига олиб келди. Неврюй бошчилигидаги мўғул армияси Ярославичлар Андрей ва Ярославни мағлуб этди. Владимир ёрлиғи Ботунинг қарори билан Александрга топширилди.
Андрейнинг қайнотаси ва иттифоқчиси Даниил Галицкий дастлаб Боту билан бошқача муносабатда бўлган. Даниил Ўрда босқоқларини ўз шаҳарларидан қувиб чиқарган ва 1254 йилда Куремса бошчилигидаги Ўрда армиясини мағлуб этган. Бироқ, у ҳам Ўрдага бўйсунишга мажбур бўлиб, 1258 йилда Литвага қарши юриш учун қўшин ажратди, шунингдек 1259 йилда Бурундай буйруғи билан барча истеҳкомларни бузиб ташлади ва яна Польшага қарши юриш учун қўшин ажратди.
Ўлими
Боту 1255 йилдан олдин вафот этди. Рашидиддин унинг ўлимини 1252/1253 йил деб қайд этади, аммо бу аниқ хато, чунки ўша пайтда Боту нафақат тирик эди, балки жуда фаол сиёсий фаолиятни ҳам олиб борди. Мункэнинг буйруғи билан Бағдод халифасига қарши чиққан Хулагу Яқин Шарққа фақат Боту вафотидан кейин чиққани ҳам маълум. Ботунинг замондоши Жувейнийга кўра, бу фақат ҳижрий 654 йил, яъни, 1256/1257 йилда содир бўлган. Арман солномачиси Киракос Гандзакеци Боту 1256 йилда вафот этганини хабар қилади. Кейинчалик форс тарихчилари Ҳамдаллаҳ Қазвиний ва Шарафиддин Яздий Ботунинг ўлимини аниқ ҳижрий 654 йил (яъни 1256 йил 30 январь - 1257 йил 18 январь) деб кўрсатади. Бундан ташқари, XIII асрнинг саксонинчи йиллари ўрталарида ўз асарини ёзган Салжуқий тарихчи Ибн Биби 1256 йилда Боту "Султон Иззаддинни озод қилиш учун катта қўшин юборганини хабар қилди". Шундай қилиб, 1256 йилда Боту ҳали тирик бўлганлиги ишончли манбалардан маълум.
Шунга қарамай, баъзи рус солномаларида (масалан, Тверь солномаси ва Москва солномалар тўплами) 1246/1247 ёки 1247/1248 йил Боту вафот этган йил сифатида кўрсатилган. Бу сана Боту ўлдирилиши ҳақида ҳикоя – Венгрия қироли Ботуни ва ўзининг мўғуллар томон қочиб ўтган хоин синглисини ўлдирадиган XVI аср адабий ёдгорлиги таъсири остида пайдо бўлган.
Боту ўлимининг сабаблари ноаниқ, бу турли хил фаразлар учун жой қолдиради — заҳарланишдан тортиб ревматик касалликдан табиий ўлимгача. Ботунинг ўша пайтда Мўғулистонда Мунке Хон саройида бўлган ўғли Сартак қонуний меросхўр бўлиши керак эди. Бироқ, уйга қайтаётганда, Сартак кутилмаганда вафот этди ва Ботунинг яна бир ўғли, ёш Улагчи (бошқа манбаларга кўра, Сартакнинг ўғли, Батунинг набираси) хон деб эълон қилинди, лекин у ҳам кўп ўтмай вафот этди.
Оиласи
Гийом Рубрукнинг маълумотларига кўра, Ботунинг 36 та хотни бўлган. Ботунинг қуйидаги ўғиллари исми маълум:
Сартак (унинг вориси; несториан-насроний),
Тукан,
Абукан
ва, айрим маълумотларга кўра, — Улагчи.
Абу Муслим тайрлади |
