( “ТАРАҚҚИЙ”, ”ХУРШИД”, ”ТУЖЖОР” ГАЗЕТАЛАРИ МИСОЛИДА)

Мустақилликка эришганимиздан сўнг миллий меросимизга бўлган муносабат қайта тикланиб, аждодларимиз яратиб кетган бой маданий мерос янгидан ўрганилиб, бу соҳада катта ютуқлар қўлга киритилди. Жумладан, азим ва навқирон Тошкент шаҳрининг 2200 йиллигини нишонлаш катта тарихий аҳамиятга эгадир.

Тошкент бутун Ўрта Осиё жадидчилик ҳаракати маркази бўлиши билан бирга, энг кўп миллий марифатчилик ғоялари билан суғорилган жадид нашрлари шу маконда чоп этилди.

Ушбу мақолада ёритиш учун “Тараққий”, ”Хуршид”, ”Тужжор”газеталарига, ундаги мақола ва материалларни таҳлил қилиш билан баён қилишга тўхталмоқчимиз.

Хусусан, Туркистонда биринчи жадид матбуот органи “Тараққий” газетаси Тошкент шаҳрида Исмоил Обидов муҳаррирлигида, 1906 йил 27 июндан этиборан чоп этила бошланган. Унинг таҳририяти Ўратепа кўчаси, 97 уйда жойлашган эди. Газета баҳоси бир йиллиги 5 сўм, олти ойлиги 2 сўм 50 тийин, уч ойлиги 1 сўм 50 тийин бўлган, бир донаси 50 тийиндан сотилган. Газета тўрт саҳифада чоп этилиб, унда эълонлар ҳам босилган.Эълонлар газетанинг биринчи саҳифасида сатрига 40 тийиндан, охирги саҳифада сатрига 20 тийиндан босилган. “Тараққий” газетасининг шиори: “Нажот: маслакда сабот, тўғриликда ижобат” деб номланган. Нашр “илмий, адабий, сиёсий, фаний, тижорий” газета бўлганлиги унинг ўзида таъкидлаб кўрсатилади.

“Тараққий” Иван Гейернинг “Тараққий-Ўрта Осиё умргузаронлиги” газетаси маблағи асосида чоп этилган. Машҳур маърифатпарвар жадид намоёндаларидан Абдулла Авлоний “Бурунги ўзбек вақтли матбуотининг тарихи” мақоласида “Тараққий” газетаси Иван Гейернинг тўхтолғон газетаси ўрнига чиқди, деса мумкиндир. Унинг обуначиларининг колган ҳаққига

“Тараққий” газетаси юборилди”, деб қайд этилди[1].

“Тараққий” газетаси фаолияти ҳақида кенг тадқиқотлар олиб борган журналистика тарихи мутахасиси, олима Назира Абдуазизова қуйидагиларни ёзади: “....гарчи нашр Иван Гейернинг маблағи ҳисобига нашр қилана бошланган бўлса ҳам, унинг ўз олдига қўйган мақсади аввалги газетадан тубдан фарқ қилган”[2]. “Тараққий”да миллий, ижтимоий-сиёсий, маданий, иқтисодий масалалар кўтарилиб, муштарийларни “мамлакат хабарлари”, ”хорижий хабарлар”, ”телеграф хабарлари”, ”Тошкент ахбори” рукнлари остида янгиликлардан воқиф этиб турган. Газета маърифат манбаларидан саналган китоб, газета учун ҳукуматнинг маблағ ажратмаётгани ва буни унинг ўзи ҳам билиб турганлигини шундай ўхшатиш билан баён этади: “ҳозирда ижтимои, калом, матбуот учун берилган харит(харажат)лар; тушак устида оғзига сув томизилиб турган оғир хастадек эканини тилсиз ва кўр табиблар ҳам тасдиқ этурлар”[3].

Мустамлакачилик тузумидан озод бўлиш ғояси ва миллатни тараққий эттириш масаласи газетанинг бош мақсадларидан эди. Шундай ғоя газетанинг 1-сонидаги “Тошкентда 14-июнь” мақоласида ҳам ўз ифодасини топади. Унда: ”Биз мусулмонларни ҳурриятга ҳақлари борми?”-деб, савол қўйиб, “ Йўқ! Қариндошлар юз маротаба йўқ”- деб жавоб беради. Сабаби маърифатсизлик, илмсизлик ҳукмрон бўлган жамият ҳеч қачон эркинликка эриша олмаслиги таъкидланади. “Тараққий”да миллий жадидларимиз аҳолидан олинадиган солиқлар, юрт ва халқ манфаати учун ишлатилмасдан, “золим ишга ва айш-ишратға” сарфлаётганлигидан зорланаётганлигини билдиради[4].

Газетанинг 1906 йил 3 сонида пивохўрлик ва ичкибозликнинг кенг тарқалиб кетилаётганлигидан хавотирли фикрлар билдирилади. Шунингдек, “Тараққий”да “фельетон” рукни остида маданий-маърифий масалалар кўтарилиб, таълим тизимини ислоҳ қилиш, замонавий фанларни ўқув дастурларига киритиш, ундан ташқари адабий-танқидий мақолалар эълон қилиб борилган. Жумладан,газетанинг 1-сонида ”Бизни жаҳолат жаҳли мураккаб” деб номланган М.Абдурашидхоновнинг мақоласи берилиб, мактаб ва мадраса дарсларига замонавий фанлар киритилишини тарғиб қилади. Газетанинг 10-сонида, шу рукнда берилган мақолада, Тошкент шаҳрининг Воскресенский маҳалласида Фотих Олдин ва Исмоил ал-Алавий мактабларга имтиҳон билан ўқувчи қабул қилганлигини, муаллим Шокир Мухторов ижобий баҳолаб чиқади.

Газета фаолияти жуда қисқа вақт давом этди, аслида нашрнинг ўз олдига қўйган қуйидаги мақсади бор эди: “Биз бир моъни сабабидан газетамиз бироз вақтгача қадимги Тараққий исми ила тасмин қилинуб нашр этилса ҳам иншоолло тез фурсатда “Шарқ” исми ила тасмих қилинур”[5]. Чор Россияси мустамлакачилик тузуми миллий ғоялар тарғиботчиси бўлган “Тараққий” газетасининг нашр этилишини бир неча ойдан сўнг тўхтатиб қўйди. Шундан сўнг ҳам жадидлар матбуот ташкил этишни янада ривожлантирди. Масалан М. Абдурашидхонов муҳаррирлигида “Хуршид” газетасини чиқарила бошланди. “Хуршид” газетаси ”- деб ёзади А. Авлоний, “1906 йили “Тараққий” тўхтолғондан кейин ўша вақтнинг ёшлари томонидан тузилган бир ширкатнинг моддий кўмаги, Мунаввар Қори Абдурашидхоновнинг масъул мухаррирлиги орқасида тош босма усул билан чиқа бошлади”[6], дейди.

“Хуршид” Тошкент шаҳрининг Занжирлик маҳалласида нашр этилиб, ҳафтада бир марта, “тезда икки уч бор чиқадурғон илмий, адабий, сиёсий, маиший, туркча (яъни, ўзбекча) ” газетадир. Бир донаси беш тийиндан сотилган. Газета саккиз саҳифада нашр этилган. Бу газета ҳам худди “Тараққий” каби биринчи саҳифада ўша куни Тошкентда бўлган муҳим хабарни эълон қилиш билан бошланиб, иккинчи бетда фельетон рукни остида мақолалар босиб чиқарган. Газетадаги “Тошкент хабари” , “Ахбори хорижи” , “Ахбори дохилия” каби рукнлар муштарийларни янгиликлардан воқиф этиб турган.

Газета булардан ташқари Туркистон халқлари олдида турган долзарб муоммаларни ечиб, мустамлакачиликдан озод бўлишга интилувчи мақолалар эълон қилади. Маданият ва маърифатни тиклаш унинг бош ғоясига айланади. “Хуршид” таъқиб остида бўлгани учун атига икки ой давомидагина фаолият олиб борди.

Юқоридаги икки газета тақдиридан кўриниб турибдики, мустамлакачилар ўзларининг сиёсатини миллат тараққиётига, маданияти ва ўзлигини англашига қарама – қарши қўяди.

Миллатпарвар фидоий жадидлар мустамлакачилик сиёсати қанчалик тахқирли ва ҳавфли бўлишига қарамай миллат дардини ўз дарди деб билди. Айниқса бу масалада жадидлар миллий матбуотни биринчи даражада ривожлантиришга катта эътибор бердилар. Бунга “Тужжор” газетасининг 1907-йил 21-августда чиқиши яққол мисолдир. Газета мухаррири Тошкентлик соховатли бойлардан бири Саидкарим Саидазимбоев бўлган.

Баҳоси бир йиллиги беш сўм, олти ойлиги уч сўм, уч ойлиги бир сўми олтмиш тийин, бир ойлиги олтмиш тийин, бир нусхаси олти тийиндан сотилган.

Эълонлар газетада аввалги саҳифада сатрига ўн олти тийиндан, охирги саҳифада ўн тийиндан босилган. У “миллий, сиёсий ва маъиший газетаи исломия” эди. Манзили Петербург кўчасидаги хусусий уйда, деб кўрсатилган.

Газетанинг биринчи сонида мухаррирнинг “Матбуот илми” мақоласида, нашр таъсис этилишига оид қуйидаги фикрларни ўқиймиз: “... ўтган йил Исмоил Обидов, Мунаввархон Абдурашидхоновлар Тараққий ва Хуршид газеталарни нашр этсалар ҳам ҳукумат хазораға мухолиф ўлғонлари сабабли газеталари тўхтатилди. Туркистон мусулмонлари бина, дин, матбуотсиз гўё тилсиз, қулоқсиз қолдилар, ман эмас кўп замонлардин бери суюклик миллатимға холис бир хизмат этмак орзусида эдим, лекин на йўл ила яхшироқ хизмат этмак ўлур мумкин деб фикр ва андиша қилмоқда эдим. Эмди билдимки, Туркистон мусулмонлари ҳеч бир нарсага ўз тилларида ёзилмиш бир газета каби мухтож эмас эканлар”[7]. Газета мухаррири С.Саидазимбоевнинг бу дарду аламларга тўла, миллат жароҳатига даҳлдор эҳтиросли сўзлари бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятига эга.

Ўрни келганда шуни ҳам такидлаш жоизки, жадид матбуотидан қувват олган ҳолда Ўзбекистоннинг бугунги миллий матбуоти ўз саҳифаларида жадидчилик ҳаракати тарихини кенг ёритаётганлиги бизнингча, ўта муҳим аҳамият касб этади. Иккинчи бир маънода, бу жадидлар яратган миллий матбуот жуда катта аҳамиятга эга бўлганлигидан далолатдир.

“Тужжор” газетасида “Хориж хабарлари”, “Телеграф хабарлари”, “Доҳлий хабарлари”, “Идорага мактублар”, “Идорадан жавоблар” каби рукнларда мақолалар эьлон қилинган. Муза хабарлари рукнида, газетанинг 4-сонида шундай маьлумотни беради: “1907 йил 30 августда Тошкент шаҳрида савдогарчилик мактаби очилди”.

Газетанинг 5 сонида Тошкент кўча транспорти ҳақида қуйидаги маьлумотни ёзади: “Тошкент шаҳрида юриб турғон кунги аробалариға ўтган 1902 санада жами уч милюн 277 минг, 62 нафар одам тушубдур ва ҳам ул кунги аробаларини ҳар бири ушбу 1902 йилги санада кунги соҳиблариға ондарик 9 минг сўмдан тоза ҳосил берубдурлар ”. Булардан ташқари газетада яна бир муҳим масала, вабо касалидан эҳтиёт бўлиш ҳақида, Қўқонда тижорат мактаби очилгани ҳақида, ўқув даргоҳларининг қурилиши, очилиши ва улардаги шароитлар ҳақида, ҳамда фельетон рукни остида мақолалар эьлон қилади. Жумладан 11-сонида “Газет надур” мақоласи эьлон қилиниб Бухоро амирлиги ва Хива хонлигида аҳолининг кўпчилиги газета тушунчасидан бехабарлигидан афсусланилади.

Тошкент жадид маьрифатпарварлари 1909 йилдан кейин рус чоризмининг сиёсати туфайли 1914 йилгача ҳеч қандай нашр чиқара олмайди. Юқорида санаб ўтилган матбуот нашрлари мустамлака сиртмоғи ичида ёзилган бўлса ҳам, эркин фикрлар, ҳурриятни ифода этувчи ғоялар,илм маьрифатни ва маьрифатли ёшлар билан аста секин озодлик сари қадам ташлай олишига ишонган миллий маьрифатпарварларимизнинг нақадар жасорат кўрсатганлиги ва фидойилигидан далолат бериб турибди.

Мақоламизни Президентимизнинг маьрифатпарвар ва ҳурлик тарафдорлари, Туркистон жадидлари ҳақида айтган қуйидаги фикрлари билан ниҳоясига етказамиз: “... юзлаб маьрифатпарвар, фидоий инсонларнинг ўз шахсий манфаати, ҳузур ҳаловатидин кечиб, эл улус манфати, юртимизни тараққий топдириш мақсадида амалга оширган эзгу ишлари авлодлар хотирасидан асло ўчмайди!”[8]