Кремль девори ёнидаги қабристон кўп йиллар давомида Қизил майдоннинг ажралмас қисмига айланди ва Совет даврида энг муносиб шахсларнинг рамзий "қизил қабри" бўлди. Кремль девори ёнида ва унинг ичида жами 400 га яқин турли шахслар — рус ва хорижий инқилобчилар, партия арбоблари, ҳарбий қўмондонлар ва мамлакатнинг машҳур фуқаролари дафн этилган. Бироқ кам одам биладики, Кремль девори ёнидаги бу қабристон болшевиклар даврида эмас, балки анча олдин пайдо бўлган ва бу ҳудуддаги қадимги қабристонга бир неча юз йил бўлган.

Москвада Қизил майдон нафақат гавжум савдо маскани ва мамлакатнинг энг катта бозорларидан бири бўлган, балки оддий қишлоқ қабристони ҳам эди, бу ерда барча аҳолини, уларнинг мансублигига қарамасдан, дафн қилишган. Православ анъаналарига кўра, инсон охирги манзилини ибодатхона ёнида топган, XVI аср бошларига келиб бу ерда жами 15 та черков бўлган.

Бора-бора бу анъана йўқолиб борди ва XX аср бошларига келиб, Кремль девори ёнида деярли дафн маросимлари ўтказилмай қўйди. Аммо 1917 йилги инқилобий воқеалар Москвадаги сукунатни бузди. Москвада Кремльга қилинган ҳужум Петербургдаги Қишки саройнинг босиб олинишидан кўра кўпроқ қурбонлар олиб келди. Шу боис, инқилобдан сўнг Қизил майдонда тарихда илк бор жамоавий дафн маросими ўтказилди.

Қизил қабристон. Кремль девори ёнидаги тарихий дафнлар

1917 йил 8 ноябрда Кремль девори ва трамвай йўллари орасида, Никольск ва Спасск дарвозаларигача, икки жамоавий қабр қазилди. Икки кун ўтиб, инқилоб учун жон берган 238 "инқилобчилар" жасади шу ерга дафн этилди. Улардан тарихчилар фақат 57 нафарининг исмини аниқ билишади, қолганлари эса номсиз қолган.

1918 йил март ойида болшевиклар ҳукумати Москвага кўчиб ўтди ва Кремль ўзларининг қароргоҳига айланди. Қизил майдон энди инқилобий қабристон сифатида ҳам фойдаланила бошланди. Жамоавий дафн маросимлари яна давом эттирилди ва 1927 йилгача бу ерда 15 та қўшимча қабр қазилди. Бу қабрларга фақатгина Фуқаролик урушида ҳалок бўлганлар эмас, балки офатларда ҳалок бўлганлар ҳам дафн қилинди.

Кремль деворидаги шахсий дафнлар

Энг машҳур болшевиклар алоҳида дафн қилинган бўлиб, биринчи шундай шарафга сазовор бўлган атеист террорчи Яков Свердлов бўлган. Унинг ортидан босқинчи Михаил Фрунзе, Феликс Дзержинский, Калинин, Жданов, Сталин, Ворошилов, Будённый ва бошқа атеист совет раҳбарлари ҳам Кремль деворига дафн қилинган. Қизил майдондаги алоҳида шахсий қабрлар сони 12 тани ташкил этади. Бу қабрлар орасида энг охиргиси Константин Черненконинг дафнидир.

Баъзи таниқли шахсларни кремация қилишган ва уларнинг куллари Кремль деворидаги Коммунарлар деворида сақланган. Бугунги кунда ушбу қисмда 114 та шахснинг куллари бор.

Кремль мавзолейи ва ҳеч амалга ошмаган пантеон лойиҳаси

Кремль қабристонининг марказий объекти Ленин мавзолейидир. У аввал ёғочдан қурилган бўлса, 1930 йилда унинг гранитдан муқим мавзолейи қурилди. Уруш даврида мавзолейни ҳужумлардан сақлаш учун катта мато билан тўсиб қўйишган, аммо Ленин жасади уруш бошида Тюменга кўчирилган эди.

1953 йилда Сталин вафот этганидан сўнг унинг жасади вақтинча Ленин мавзолейига қўйилди. Ўшанда Москвада барча буюк совет арбоблари қабрларини ўзида жамлайдиган Пантеон қуриш режалаштирилган эди. Лекин 1956 йилда шахсга сиғиниш танқид қилиниши билан бу ғоя бекор қилинди, Сталин жасади мавзолейдан олиб чиқилди ва Кремль қабристонига дафн қилинди.

Давлат ҳимоясида

1974 йилда некропольга расман давлат муҳофазаси остидаги ёдгорлик мақоми берилди. Қабристонни яхши ҳолга келтиришди, янги арчалар ўтқазилди, жамоавий қабрлар қайта тикланди, гранит байроқлар ва мармар вазалар ўрнатилди.

1990 йилда биринчи ва ягона марта некропольни бутунлай йўқ қилиш хавфи пайдо бўлди. Оммавий ахборот воситалари Кремль қабристонидаги дафнларни оддий қабристонга кўчириш масаласини жиддий муҳокама қилган эди. Бироқ, қонунга кўра, марҳумлар қариндошларининг розилигисиз қабрларга тегиш мумкин эмас эди. Уларнинг эса кўчиришга қарши бўлганликлари аниқ бўлди — Кремль девори ёнида дафн қилинганларнинг 12 нафар бевалари ва авлодлари қабрларни сақлашни сўраб ариза ёзди. Улар некрополни "400 дан ортиқ кишининг шарафли ва абадий хотира маскани" деб аташди, бу кишилар Россиянинг шон-шуҳрати ва ифтихорини ташкил этади.

Бугунги кунда "қизил қабристон" хавфсиз ҳолда — 1990 йиллар охирида Мавзолей ва Кремль деворидаги қабрлар Қизил майдон ансамблининг бир қисми сифатида ЮНЕСКОнинг жаҳон маданий мероси объектига айланди. Демак, келажакда ҳам некрополни кўчиришга оид гап-сўзлар фақат муҳокамалар бўлиб қолиши эҳтимолдан холи эмас.
Атеист, босқинчи ва террорчиларнинг қабрстонини йўқ қилиш давр талабидир.

Абу Муслим тайёрлади