Ҳижрий 853-йил 28-шабон (1449-йил 16-октабр (25-октабр)) Самарқанд яқинидаги Димашқ қишлоғи яқинида Мовераннаҳр султони Мирзо Улуғбек ва унинг тўнғич ўғли Абд ал-Латиф қўшинлари ўртасида жанг бўлади.

Қўзғолончилар мағлубиятдан сўнг Самарқандга паноҳ топишга беҳуда уринган Улуғбек қўшинларини мағлуб этдилар. Амирларидан ҳеч қандай ёрдам олмаган хоқон Самарқандга қайтиб, ўғлига ихтиёрий таслим бўлишга қарор қилди. У иккиюзламачилик билан отасини кечиргадек бўлиб, ҳажга боришига рухсат беради ва орадан бир неча кундан сўнг Улуғбек Макка йўлида хиёнат қилиб ўлдирилади. Шу тариқа Мовераннаҳрда 40 йил ҳукмронлик қилган ва ўрта асрларнинг энг муҳим расадхоналаридан бирига асос солган буюк давлат арбоби, математик ва астроном олимнинг ҳаёти тугади.
1446-йилда ёш шаҳзода Султон Муҳаммад Бойсонкур ўғли 1409-йилдан бошлаб хоқонлик унвонини эгаллаб турган бобоси, темурийлар ҳукмдори Шоҳрухга қарши исён кўтарди. Ҳамадон ва Исфахон шаҳарларини эгаллаб олган қўзғолончилар Шерозни қамалга олдилар. Айниқса, қўзғолончилар тўғридан-тўғри тўқнашувдан қўрқиб, тоғларга паноҳ топишга шошилганларида Шоҳруҳ қўзғолонни кўп қийинчиликсиз бостирди. Бироқ, экспедиция пайтида кекса ҳукмдор оғир касал бўлиб, 1447 йил март ойида вафот этди. Одатга кўра, хоқонлик унвони Шоҳруҳнинг тўнғич ўғли Муҳаммад Тарағай Улуғбекга ўтиши керак эди, у Мовераннаҳрда ҳукмронлик қилган. Бироқ унинг жиянлари, Бойсонкурнинг ўғиллари Ала ад-Даула ва Абу ал-Қсим Бобур амакиларининг кучини тан олишни истамай, унга қарши чиқдилар. Шуни таъкидлаш керакки, Шоҳруҳ фақат номинал жиҳатдан бирлашган темурийлар ҳокимиятининг бошлиғи ҳисобланган. Дарҳақиқат, у икки давлатдан иборат эди: бири маркази Хуросон пойтахти Ҳиротда, иккинчиси маркази Темур давлати пойтахти Самарқандда бўлган, гарчи ўғли Улуғбекни Самарқандга ҳукмдор этиб тайинлаганида Шоҳруҳ уни ҳисобга олган бўлсада, мустақил суверен сифатида эмас, балки унинг ҳокими сифатида.
Жиянларнинг чиқишлари муваффақиятли ўтди. Ала ад-Даула Машҳадни, Абу ал-Қосим Мозандаронни эгаллади. Ўша йилнинг баҳорида Ала ад-Даула Нишопур яқинида Улуғбекнинг ўғли Абд ал-Латиф қўмондонлигидаги қўшинни мағлуб этди. Абд ал-Латиф қўлга олиниб, Ҳиротдаги Ихтиёруддин қалъасига қамалган. Улуғбек ўз лашкарбошиларининг маслаҳати билан Ала ад-Даулига қарши жанг қилишдан бош тортди ва у билан музокарага киришди. У юборган лашкарбоши Низомиддин Мирак Маҳмуд Ала ад-Даулага Улуғбек уни ўз ўғли деб билишини ва Ҳиротга қарши фитна уюштирмаётганини айтди. Ўз навбатида Ала ад-Даула урушни давом эттира олмади, чунки Ҳиротга Абу-л-Қосим Бобур ғарбдан таҳдид солиб, Жом яқинида Ҳирот қўриқчи отрядини тор-мор қилди. Натижада томонлар сулҳ шартномаси туздилар: Абд ал-Латиф озод қилинди, Улуғбек эса Хуросонга бўлган даъволаридан воз кечди.
Бироқ сулҳ узоқ давом этмади ва 1447-48 йиллар қишида. Абд ал-Латиф ва Ала ад-Давла ўртасида урушлар қайта бошланди. Ҳирот ҳукмдори Абд ал-Латифни озод қилиб, у билан бирга асирга олинган навкарларнинг қуролларини гаровда сақлаб қолди. Бундан ташқари, Чечектуда жойлашган чегара отрядининг бошида Нишопур жангида қатнашган Абд ал-Латифнинг душмани Мирзо Солиҳ турган. Буларнинг барчаси Абд ал-Латифни навбатдаги юришга ундади. Солиҳнинг қўшни мағлубиятга учради ва унинг ўзи Ҳиротга қочади. Шундан сўнг, Ала ад-Даула Абд ал-Латифнинг навкарларини ўлдиришни буюрди. Бундан ташқари, Ала ад-Даула дарҳол Абд ал-Латиф ҳукмронлик қилган Балхга қарши юриш бошлади ва уни отасидан ёрдам сўрашга мажбур қилди. Улуғбек Ала ад-Даулага Абдул-Латифнинг қилмишлари устидан Самарқанднв шикоят қилиш кераклигини, уруш бошламаслигини айтишни буюрди. Хоқоннинг талабига бўйсунган Ала ад-Давла Ҳиротга қайтди, лекин ўз ҳудудини янги ҳужумдан ҳимоя қилиш чораларини кўради.
1448 йил баҳорида Улуғбекнинг ўзи Абд ал-Латиф билан биргаликда Ала ад-Даулга қарши урушни қайта бошлайди. Ота ва ўғил 90 минг кишидан иборат улкан қўшин тўплаб, Хуросон юришига отланишди. Ҳиротдан унча узоқ бўлмаган жойда Тарнаб жанги бўлиб, у Улуғбекнинг тўлиқ ғалабаси билан якунланади, шундан сўнг у Ҳирот ва Машҳадни қўлга киритади. Ала ад-Даула ва Абу ал-Қосим Бобур аллақачон Ироққа қочишни режалаштирган эди, лекин Улуғбек ҳужумни тўхтатишни буюрди, чунки унинг Хуросондаги кучи заиф эди. Улуғбек қўшини жўнаб кетганидан сўнг, Абулқосим Бобур яна Дамғондан шарққа кўчишга қарор қилиб, шаҳзода Абд ал-Латифни шошилинч равишда Нишопурга чекинишга мажбур қилган бўлса ажаб эмас.
Бу орада ноябр ойида Қорақўюнлу султони Искандархоннинг ўғли туркман шаҳзодаси Яр-Али қўзғолони кўтарилди. У ўз тарафдорлари билан Ҳиротга кўчиб ўтади ва шаҳарни қамал қилади, бироқ шаҳарликлар қўзғолончиларнинг ҳужумини Улуғбек қўшинлари етиб келгунига қадар ушлаб туришга муваффақ бўлади. Текширув олиб борган хоқон Ҳирот атрофи аҳолисини исёнчиларга ёрдам беришда айблади. Бунинг учун шаҳар атрофи уч кунлик талон-тарож қилинди, шундан сўнг аҳолига бўш уйларга қайтишга рухсат берилди. Айнан шу вақтда ўзбек хони Абулхайр хоқон ва унинг ўғилларининг йўқлигидан фойдаланиб, Мовераннаҳрга бостириб кириб, Самарқанднинг чеккаларини талади. Бу воқеалар Улуғбекни қўшин ва халқ ўртасидаги ҳар қандай машҳурликдан маҳрум қилди. Вазият уни Моваронуннаронга қайтишга мажбур қилди ва у Абд ал-Латифни яна Ҳиротда қолдирди. В.Бартолднинг фикрича, бу хоқоннинг тўнғич ўғлига шубҳасиз ишонганидан далолат беради, лекин у отасининг қилмишидан норози бўлиб, улар ўртасида зиддият юзага келган.
Улуғбекнинг асосий қўшинлари Бухорога қайтганидан сўнг, Абд ал-Латиф Ҳиротда ҳокимиятни сақлаб қолишда қийналади. Ҳудуд талон-тарож қилинди, маҳаллий аҳоли катта қийинчиликларни бошдан кечирди. Шунинг учун Абулқосим Бобур ўз қўшинини Ҳиротга юборгач, Абд ал-Латиф шоша-пиша шаҳардан қочиб кетади ва унга ўз меросига, Балхга қайтишга рухсат берилади. 1449-йил баҳорида Улуғбек Хуросонни қайтариб олишни ният қилди, лекин бунинг ўрнига ўз ўғли билан уруш олиб боришга мажбур бўлди, у отасига очиқчасига бўйсунишдан бош тортди ва Амударёдаги барча кемаларни эгаллаб олди.
Расмий равишда, Абд ал-Латиф ва унинг отаси ўртасидаги адоватнинг сабаби, гўёки, Хоқон Мироншоҳнинг қўшимча шаҳзодаларидан бирини Абд ал-Латифга қарши исён кўтаришга ундаган мактубнинг топилиши эди. Балх ҳукмдори қўзғолончилар қўзғолонини осонликча бостирди, уларнинг бошлиғи ўлдирилади ва унинг мол-мулки орасидан айнан шу хат топилади. Бу воқеа қанчалик ҳақиқат эканини айтиш қийин, лекин Абд ал-Латифнинг отасининг ҳаракатларидан норози бўлиши учун жуда кўп сабаблар бор эди. Биринчидан, асосан Абд ал-Латифнинг саъй-ҳаракатлари туфайли эришилган Тарнабдаги ғалабадан сўнг, Улуғбек кенжа ўғли Абдулазиз номидан ғалаба мактуби тузиб, барча вилоятларга тарқатишни буюрди. Иккинчидан, Шаҳрух тириклигида Абд ал-Латиф Ҳиротда жуда кўп олтин ва кумуш қолдирган, Хуросон юриши пайтида шаҳарни эгаллаб олгандан кейин Улуғбек ўғлига мол-мулкини қайтаришга рухсат бермаган. Қолаверса, Абд ал-Латиф Ҳиротда бўлганида отаси томонидан ҳар хил хўрликларга дучор бўлган, эҳтимол у маҳаллий аҳолига ўзининг бўлажак ҳукмдори бошчилигидаги Хуросон, худди Темур даврида бўлгани каби, яна қўшимча устунликка айланишини кўрсатмоқчи бўлган. Учинчидан, Абд ал-Латиф юриш пайтида касал бўлиб қолгач, душманлари унга туҳмат қилиб, Улуғбекка касаллик сохта эканлигини, ўғли отасига қарши фитна уюштираётганини айтишди. Шунда Улуғбек оғир касал бўлган ўғлини Нишопурдан Машҳадга чақирди ва шундан кейингина унга туҳмат қилинганига амин бўлди.
Нима бўлганда ҳам, Улуғбек катта ўғлини тинчлантириш учун юриш бошлаб, Абдулазизни Самарқандга ҳоким қилиб қолдирди. Улуғбек ва Абд ал-Латиф қўшинлари Амударё бўйида уч ой давомида бир-бирига қарши туриб, кичик тўқнашувлар билан чекланиб қолишди. Кўп ўтмай Самарқандда Абдулазиз Улуғбек билан бирга бўлган амирларнинг оилаларига зулм ўтказаётгани ҳақида хабар келди. Саркардаларнинг ғазаби шу қадар кучли эдики, Улуғбекни қўлга олиш ва Абд ал-Латиф қўлига топшириш хавфи бор эди. Ҳукмдор норозиларни аранг тинчитади ва унинг номидан Абдулазизга насиҳат ва таҳдидлар ёзилган хат юборилади. Хоқонни Самарқандга қайтишга мажбур қилган сўнгги томчи Самарқандни қамал қилган туркман арғун қабиласининг қўзғолони бўлди.
Қўшиннинг пойтахтга қайтиши ҳақидаги хабар қўзғолончиларни даштга қочишга мажбур қилди. Улуғбек тезда шаҳарда тартиб ўрнатди ва ўша пайтга келиб Термиз ва Шаҳрисабзни эгаллаб олган Абд ал-Латифга қарши навбатдаги юришга тайёргарлик кўра бошлади. Бу сафар Улуғбек Мираншоҳ-каучинни Самарқандда қолдириб, Абдулазизни ўзи билан олиб кетди. 1449-йил октабрда маҳаллий аҳоли отрядлари билан мустаҳкамланган Абд ал-Латиф қўшини Самарқанд чеккасига яқинлашди. 16 (25) октябрда Димашк яқинида ҳал қилувчи жанг бўлиб, унда Хоқон қўшини мағлубиятга учради ва тарқаб кетди. Улуғбек Самарқандга паноҳ топмоқчи бўлди, лекин Мираншоҳ-Каучин унинг олдидаги дарвозани қулфлаб қўйди. Сўнгра Улуғбек Абдулазиз ва бир қанча навкарлар билан шимолга, Шоҳруҳия қалъасига йўл олди. Бу қалъа қўмондони уни ичкарига киритмайгина қолмай, қўлга олиб, Абд ал-Латифга топширмоқчи бўлди. Вазиятнинг умидсизлигини англаган Улуғбек ўз ўғлининг қўлига таслим бўлишни маъқул кўрди ва Абдулазиз ва унинг тарафдорлари билан ихтиёрий равишда Самарқандга қайтиб келди.
Абд ал-Латиф отасини кечиргандек бўлиб, уни Маккага ҳажга таклиф қилади. Шу билан бирга, ағдарилган суверен устидан яширин суд бўлиб ўтди. Қолаверса, отасининг тақдирини ҳал қилишдан ташқаридан бутунлай узоқлашган Абд ал-Латиф суд жараёнини қуйидагича ташкил қилди. Темур даврида бўлгани каби, Чингизийлар оиласидан бўлган бир қўғирчоқ хон деб эълон қилинди. Отаси Улуғбекнинг буйруғи билан ўлдирилган Абд ал-Латифнинг ташаббуси билан унинг шариат бўйича қасос олиш ҳуқуқини тан олишни сўради. «Хон» шариат талаб қилган ҳамма нарсани бажаришни буюрди. Диний (сўфий) уламолар тегишли фатво тузиб, унга қози Мискиндан ташқари самарқандлик барча (сўфий) муллалар муҳр босган. Улуғбек ҳукмронлиги даврида қози Мискин ҳукмдорини дадил тўхта оларди. Бу ерда ҳам адолатсиз ҳукмни муҳри билан муҳрламаслик учун ўзида етарлича жасорат топди.
Шундан сўнг содир бўлган воқеани тарихчи Мирхонд Ҳожи Муҳаммад-Хисравнинг сўнгги сафарида Улуғбекка ҳамроҳ бўлган сўзларидан батафсил баён қилади: “Улуғбек ҳожи билан бирга шомга миниб Самарқанддан чиқиб кетибди, қувноқ суҳбатлашди; ҳамма нарса ҳақида улар бир оз масофани босиб ўтишганда, Сулдуз уруғидан бўлган баъзи бир чағатойлар уларни қувиб етиб, хон номидан тожиклар ва турклар сафарига тайёргарлик кўришлари учун уларга қўшни қишлоқда тўхташни буюрдилар. "Бу буйруқдан жуда хижолат бўлган Улуғбек қўшни қишлоқда тўхташга мажбур бўлди ва уйлардан бирига кирди. Совуқ эди; Улуғбек ўчоқ ёқиб, гўштни пиширишни буюрди. Навкарлар ёққан алангадан учқун Улуғбекнинг кийимига тушди. Тўн ва унинг бир қисмини ёндириб олди, Улуғбек ўтга қараб: «Сен ҳам билдинг» деди. Бирдан эшик очилиб, (қотил) Аббос бошқа одам билан кириб келди”.
Улуғбек ҳижрий 853-йил 8-рамазонда (1449-йил 25-октабр (3-ноябр)) ўлдирилган. Бундан икки-уч кун ўтиб, кенжа ўғли ҳам ўлдирилди. Бироқ, падаркуш ҳам узоқ вақт омон қолмади. 1450 йил май ойида Абд ал-Латиф фитна натижасида ўлдирилди, унинг раҳбарлари Улуғбек ва Абд ал-Азизнинг собиқ навкарлари эди. Абд ал-Латиф ўз ҳукмронлигининг қисқа даврида шафқатсизлик билан обрў қозонишга муваффақ бўлди. Тарихчиларнинг фикрига кўра, у кексаликни ҳурмат қилишга ҳам, ёшларга нисбатан юмшоқликка ҳам йўл қўймаган ва ҳатто яқин шерикларида ҳам қўрқув уйғотган. Шу билан бирга, у жуда билимли, диний илмларни, астрономия ва тарихни ўрганган, уламоларга ҳурмат кўрсатган, жума хутбаларини мустақил ўқиган. Расмий равишда Моваророн ва Хуросон ҳукмдори ҳисобланган, Машҳад ва Жом ўртасидаги Фарҳоджирдда укаси Абу ал-Қосим Бобур қўшинини мағлуб этган форслик Султон Муҳаммад қўлига ўтган Ҳиротда ҳеч қачон ўз ҳокимиятини ўрната олмади.

Русчадан Абу Муслим таржимаси