1206 йилдан тортиб у вафот этган 1227 йилгача мўғуллар етакчиси Чингизхон деярли 31 млн квадрат километр майдонни босиб олди - бу тарихдаги ҳар қандай одамга қараганда кўпроқ. Осиё орқали Европага юришида у ўз ортидан миллионлаб жасадларни қолдирди. Аммо шафқатсиз босқинчи мўғул маданиятини ҳам модернизация қилди, диний эркинликни жорий қилди ҳамда Шарқ ва Ғарб ўртасидаги алоқаларни ўрнатишга ёрдам берди. Қуйида ҳарбий даҳо, сиёсий давлат арбоби ва қонхўр ғолиб бўлган буюк ҳукмдор ҳақида қизиқарли маълумотлар келтирилади.

1. Ҳақиқий исми
Мўғулларнинг «буюк хони» га айланган одам 1162 йил атрофида Онон дарёси бўйида туғилган ва дастлаб Темужин (Темучин) деб номланган, бу «темирдан ясалган» ёки «темирчи»деган маънони англатади. У «Чингизхон» фахрий номини фақат 1206 йилда, «қурултой»деб номланувчи қабила йиғилишида мўғуллар раҳбари деб эълон қилинганида олди.
Гарчи «хон» «раҳбар» ёки «ҳукмдор» деган маънони англатувчи анъанавий унвон бўлса-да, тарихчилар «Чингиз» сўзининг келиб чиқиши ҳақида ҳали ҳам баҳслашмоқдалар. Эҳтимол, бу «уммон» ёки «адолат» деган маънони англатиши мумкин, аммо контекстда у одатда «олий ҳукмдор» деб таржима қилинади.

2. Оғир болалик
Темужин ёшлигиданоқ мўғул даштида ҳаётнинг барча қийинчиликларини бошдан кечирди. Бола атиги тўққиз ёшида татарлар отасини заҳарладилар ва кейинчалик ўз қабиласи оиласини ҳайдаб, онасини етти боласи билан ёлғизликда кун кўришга мажбур қилди. Бола омон қолиш учун ов қилди ва балиқ овлади, ўспиринлигида у ҳатто овқатини ўғирлаган ўзининг ўгай укасини ҳам ўлдириб қўйган.
Темужин ўспирин бўлганида, рақиб кланлар уни ҳам, бўлажак босқинчининг ёш хотинини ҳам ўғирлаб кетишган ва бир вақтлар Чингизхон жасорат билан қочишга муваффақ бўлгунга қадар қул бўлган. Бу қийинчиликларга қарамай, 1120-йилларнинг бошларида у ўзини даҳшатли жангчи ва етакчи сифатида кўрсатди. Ёш раҳбар бутун тарафдорлари армиясини тўплагандан сўнг, у асосий қабилалар бошлари билан иттифоқ тузишни бошлади. 1206 йилга келиб, у аллақачон дашт халқларини ўз қўмондонлиги остида бирлаштирди ва фатҳларни бошлади.

3. Ташқи кўришини
Чингизхоннинг ташқи кўришини.
Чингизхон шундай нуфузли шахс бўлганига қарамай, унинг шахсий ҳаёти ва ҳатто ташқи кўриниши ҳақида деярли ҳеч нарса маълум эмас. Буюк хоннинг биронта портрети ёки ҳайкали сақланмаган, тарихчилар биладиган ахборот томчилари эса кўпинча қарама-қарши ёки ишончсиздир. Ҳикояларнинг аксарияти уни баланд бўйли ва кучли, сочлари узун, қалин соқолли одам сифатида тасвирлайди.
Эҳтимол, энг ғайриоддий тавсиф 14-аср форс солномачиси Рашидиддиннинг ҳикояси бўлиб, у Чингизхоннинг қизғиш сочлари ва яшил кўзлари борлигини даъво қилган. Бундай баёнот шубҳали, чунки у ҳеч қачон Хон билан шахсан учрашмаган, аммо этник жиҳатдан жуда хилма-хил мўғуллар орасида бундай белгилар унчалик эшитилмаган.

4. Собиқ душмалар
Чингизхоннинг собиқ душманлари.
Буюк Хон истеъдодли одамларни қадрлаган ва зобитларини уларнинг келиб чиқиши ва ҳатто шахсий меҳрига емас, балки уларнинг маҳорати ва тажрибасига қараб тарғиб қилган. Меритократияга бўлган бундай эътиқоднинг машҳур мисолларидан бири 1201 йилги рақиб Тайчигуд кланига қарши жанг пайтида содир бўлган. Чингизхоннинг отига ўқ тегиб, жойида ўлдирди, буюк хоннинг ўзи эса от остида қолди. У мўжиза билан омон қолди. Жангда Чингизхон қўшини ғалаба қозонганида, қўмондон маҳбусларни унинг олдига саф тортишни буюрди ва отини ўлдирган ўқни ким отганини тан олишни талаб қилди.
Бир аскар жасорат билан олдинга чиқди ва «буни мен қилдим» деб айтди. Чингизхон камончининг жасоратидан таъсирланиб, уни ўз армиясида офицер қилди ва кейинчалик жанг майдонидаги биринчи учрашуви шарафига унга "Жебе" ёки "ўқ" лақабини берди. Машҳур генерал Субутай билан бирга Жебе охир-оқибат мўғулларнинг Осиё ва Европадаги истилолари пайтида энг буюк дала қўмондонларидан бирига айланди.

5. Қасос
Чингизхоннинг қасоси.
Чингизхон кўпинча бошқа давлатларга мўғуллар ҳукмронлигига тинч йўл билан бўйсуниш имкониятини берган, аммо агар унга қаршилик кўрсатилса, қиличини яланғочлашдан тортинмаган. Унинг энг машҳур қасос юришларидан бири 1219 йилда, Хоразмийлар империяси шоҳи мўғуллар билан шартномани бузганидан кейин амалга оширилган. Чингизхон шоҳга Ипак йўли бўйлаб товар алмашиш бўйича қимматли савдо шартномасини таклиф қилди, аммо унинг биринчи элчилари ўлдирилганда, ғазабланган хон бунга жавобан Форсдаги Хоразмийлар ҳудудига мўғул қўшинларининг тўлиқ кучини туширди.
Кейинги уруш миллионлаб одамларнинг ўлимига, шунингдек, Шоҳ империясининг қулашига олиб келди, аммо Чингизхон бу билан тўхтамади. У ўзининг ғалабали юришини давом эттирди, шарққа қайтди ва буюк хоннинг Хоразмга босқини учун қўшин бериш буйруғига бўйсунишдан бош тортган бир гуруҳ мўғул субъектлари, Си Ся тагунтлари билан уруш олиб борди.

6. 40 миллион кишининг ўлими
Чингизхон 40 миллион кишининг ўлими учун жавобгардир.
Мўғуллар истилоси пайтида қанча одам ҳалок бўлганини аниқ билишнинг иложи бўлмаса-да, кўплаб тарихчилар уларнинг сони 40 миллионга яқини бўлган, деб ҳисоблашади. Ўрта асрларда ўтказилган рўйхатга олишлар шуни кўрсатадики, Хон ҳаёти давомида Хитой аҳолиси ўн миллионлаб қисқарган ва олимларнинг тахминларига кўра, у Хоразмийлар империяси билан уруш пайтида замонавий Эрон аҳолисининг тўртдан уч қисмини ўлдирган бўлиши мумкин. Натижада мўғуллар босқини дунё аҳолисини 11 фоизга қисқартирган бўлиши мумкин.

7. Диний бағрикенглик
Чингизхон динларга бағрикенг эди.
Кўплаб империялар яратувчиларидан фарқли ўлароқ, Чингизхон фатҳ қилинган ҳудудлардаги маданий ва диний хилма-хилликка яхши муносабатда эди. У ҳамма учун диний эркинлик тўғрисида қонунлар қабул қилди ва ҳатто турли хил динларнинг маросим жойлари учун солиқ имтиёзларини тақдим этди. Бу бағрикенглик сиёсий асосга эга эди - хон бахтли одамлар қўзғолонларга камроқ мойиллигини ва мўғулларнинг ўзлари динга жуда эркин муносабатда бўлишларини биларди.
Чингизхон ва бошқа кўплаб одамлар шаманлик эътиқодлари тизимига ишонишган, осмон, шамол ва тоғларнинг руҳларини ҳурмат қилишган, дашт халқлари орасида эса несториялик насронийлар, буддистлар, мусулмонлар ва бошқа анимистик культлар бўлган. Буюк Хон ҳам шахсан маънавиятга қизиқиш билдирган. Маълумки, у муҳим ҳарбий юришлардан бир неча кун олдин чодирида ибодат қилган, тез-тез турли диний раҳбарлар билан учрашиб, уларнинг еътиқодлари тафсилотларини муҳокама қилган. Кексалигида Хан ҳатто даоистлар етакчиси Цю Чудзини ўз лагерига чақирган ва улар ўлмаслик ва фалсафа ҳақида узоқ суҳбатлашишган.

8. Халқаро почта тизими
«Ям» етказиб бериш курьерлик хизмати.
Мўғулларнинг камон ва отлар билан бир қаторда энг кучли қуроли уларнинг кенг коммуникация (алоқа) тармоғи бўлиши мумкин. Чингизхоннинг дастлабки фармонларидан бири "Ям"деб номланувчи уюшган курьерлик хизматини ташкил қилиш эди. Ушбу ўрта аср Экспресс етказиб бериш империя бўйлаб жойлашган почта уйлари ва йўл станцияларининг яхши ташкил этилган тармоғидан иборат эди. Тахминан ҳар 10 километрда дам олиш ёки отларни янгисига алмаштириш учун тўхтаб, расмий курьерлар кўпинча кунига 300 километргача масофани босиб ўтишлари мумкин эди.
Тизим товарлар ва маълумотлар билан тўсиқсиз саёҳат қилишга имкон берарди, шунингдек хоннинг "кўзлари ва қулоқлари"сифатида ишларди. Ям туфайли у ҳарбий ва сиёсий воқеалардан осонгина хабардор бўлиб, ўзининг кенг жосуслари ва разведка агентлари тармоғи билан алоқани сақлаб туриши мумкин эди. "Ям", шунингдек, чет эллик меҳмонлар ва савдогарларни саёҳатлари давомида ҳимоя қилишга ёрдам берган.

9. Қабри
Чингизхоннинг қабри.
Чингизхон ҳаёти билан боғлиқ барча сирлардан, эҳтимол, энг машҳури унинг ўлими билан боғлиқ ҳолатлардир. Анъанавий ривоятда айтилишича, у 1227 йилда отдан йиқилиш натижасида олган жароҳатларидан вафот этган, аммо бошқа манбаларда ҳар хил сабаблар келтирилган: безгакдан тиззадаги ярагача. Бироқ, ўлимга яқин бўлган Хон охирги манзилини сир сақлаш учун ҳамма нарсани қилди.
Афсонага кўра, унинг дафн маросими дафн етилган жойга боришда кўрганларнинг барчасини ўлдирган ва кейин улар бу жойда кимдир дафн этилганлиги ҳақидаги энг кичик изларни ҳам яшириш учун Чингизхон қабри устида узоқ вақт отларда юришган. Қабр, эҳтимол, Бурхон Халдун деб номланган мўғул тоғида ёки унинг ёнида жойлашган, аммо шу кунгача унинг аниқ жойи топилмаган.

10. Хотираси
СССР да Чингизхон ҳақида хотирани йўқ қилишга уринишган
Чингизхон бугунги кунда Мўғулистоннинг асосчиси ва миллий қаҳрамон ҳисобланади, аммо ХХ асрда Совет даврида ҳатто унинг исмини шунчаки эслатиш тақиқланган. Мўғул миллатчилигининг барча изларини йўқ қилишга умид қилиб, СССР Хон ҳақида энг кичик эслатмани мактаб дарсликларидан олиб ташлаш ва одамларга унинг Хэнтиядаги ватанига зиёрат қилишни тақиқлаш орқали унинг хотирасини йўқ қилишга ҳаракат қилди. Чингизхон 1990-йилларнинг бошларида мамлакат мустақилликка эришгандан кейин Мўғулистон тарихида" тикланди".

Абу Муслим тайёрлади