Хаммурапи - Бобил шоҳи, тахминан милоддан аввалги 1793-1750 йилларда ҳукмронлик қилган, Биринчи Бобил (Аморийлар) сулоласидан. У ўз ҳукмронлиги даврида тарихшуносликда Хаммурапи қонунлари номи билан машҳур бўлган қонунлар тўпламини ёзгани билан машҳур.
Син-мубаллитнинг ўғли. Хаммурапи моҳир сиёсатчи ва саркарда бўлиб, Бобилнинг юксалиши унинг номи билан боғлиқ.
Хаммурапи Бобил сулоласининг биринчи ҳукмдори бўлиб, ундан қироллик ёзувлари сақланиб қолган. Унинг ҳукмронлик даврини ҳисобга олсак, бу ёзувларни кўп (тахминан 20) ёки жуда маълумотли деб ҳисоблаш мумкин эмас. Улар ибодатхоналар, қалъалар ёки шаҳар деворларини қуриш (реконструкция қилиш) ёки каналларни қуриш (тиклаш) га бағишланган бўлиб, учтаси ҳарбий-сиёсий воқеаларга тааллуқли.
Исмнинг этимологияси
Хаммурапининг туғилган йили номаълум. Хаммурапи ҳукмронлиги 43 йил давом этганлиги сабабли у ҳокимият тепасига келганида ҳали жуда ёш эди, деб тахмин қилиш мумкин. "Хаммурапи" номининг этимологияси ҳали ҳам мунозара мавзуси бўлиб қолмоқда: баъзи олимлар "Ҳамму-раби" ни ўқишни афзал кўришади ва "Аждод буюкдир" деб таржима қилишади, бошқалари "Аждод - табиб" маъносида "Хаммурапи" деб ўқишади. Милоддан аввалги 18-аср бошларигача бу ном тасдиқланмаган, аммо кейин бирдан машҳурликка эришди: Хаммурапи замондошлари бўлган камида учта шоҳ унинг адаши бўлган. Бундан ташқари, бу исм нафақат ҳукмдорлар, балки оддий шахсларга ҳам қўйилган.
Халқаро вазият
Хаммурапи тахтга ўтирган пайтда Бобилия - сиёсий маънода - бир асрдан камроқ вақт давомида мавжуд бўлган камтарона қироллик эди. Унинг таркибига пойтахтдан ташқари қуйидаги шаҳарлар кирган: Сиппар, Киш, Кута, Борсиппа, Дилбат ва Марад. Шундай қилиб, Бобил шоҳининг ҳокимияти пойтахтдан 80 км узоқликда жойлашган ҳудудларга тарқалган. Кичкина Бобил қироллиги учта кучли қўшнилар билан ўралган эди: Ларса, Эшнунна қиролликлари ва Юқори Месопотамиядаги Шамши-Адад I қироллиги.
Бундан ташқари, яна бир қанча давлатлар Хаммурапи ҳукмронлиги тарихида муҳим роль ўйнаши керак эди. Ғарбий Сурияда Ямҳад ва Қатна қиролликлари гегемонлик учун курашдилар. Яқин Шарқ минтақасининг ўта шарқида, замонавий Эрон ҳудудида, бу даврда муҳим куч бўлган Элам қироллиги жойлашган эди. Эламликлар ўша даврдаги Месопотамия сиёсатида фаол қатнашдилар ва барча Месопотамия қироллари Суккалмахни олий ҳакам сифатида тан олдилар.
Хаммурапи, ўзидан олдинги кўплаб Месопотамия шоҳлари сингари, ўз ҳукмронлигини анъанавий воқеа - "адолат" ўрнатишдан, яъни қарзларни бекор қилиш ва тўланмай қолган солиқларни кечиришдан бошлади. Хаммурапи ҳукмронлигининг дастлабки 15 йилидаги Бобил қироллигининг сиёсий тарихи ҳақида бизда мавжуд бўлган маълумотлар жуда чекланган. Бу даврнинг аксарият йил номлари қурилиш ишларига ёки худоларга қурбонлик қилишга бағишланган. Фақат 7, 8, 10 ва 11-йилларнинг номлари ҳарбий-сиёсий мазмунга эга. Улардан хулоса қилиш қийин эмаски, Хаммурапи ўз ҳудудини нафақат Фурот оқимидан ҳосил бўлган ўқ бўйлаб (жанубда Исин ва Урук, шимолда Рапикум), балки шарқда ҳам Дажла (Малгия) томонга қараб кенгайтириш билан шуғулланган.
Ҳукмронлигининг еттинчи йил (тахминан милоддан аввалги 1787/1786 йиллар) Хаммурапи Урук ва Исиннинг забт этилишини еслатиб ўтади: ўша вақтга келиб, бу шаҳарлар узоқ вақтдан бери қирол Ларса Рим-Синнинг (мос равишда 15 ва 6 йил) назорати остида эди. Бобил қўшини Рим-Син пойтахтидан бир ўтиш жойида турарди. Маълумки, Исин аҳолисининг бир қисми Хаммурапи қўшинлари томонидан асирга олинган: Исиннинг баъзи аҳолиси бир неча йил давомида Бобил ҳудудида, Марадда яшаган ва шундан кейингина уйга қайтишга муваффақ бўлган. Рим-Синнинг бу икки муҳим шаҳарни шимолий қўшнисига шунчалик тез бериб қўйгани ажабланарли туюлиши мумкин, аммо эҳтимол Хаммурапининг орқасида бобилликларга ҳарбий ёрдам кўрсатган кучли Юқори Меспотамия қироли Шамши-Адад I турган.
Бироқ, ёш қиролнинг ғалабаси эрта эди. Кейинги йили Ларса билан уруш давом этди (Ямутбала мамлакатига ишора Хаммурапи ҳукмронлигининг 8-йили (милоддан аввалги 1786/1785 йиллар). Кудурмабуга сулоласининг душманлари одатда Ларса қироллигини Ямутбала қабиласининг мамлакати деб атаган, аммо ҳарбий ҳаракатлар Бобилдан кўра Ларсага яқинроқ бўлган, Ҳаммураппининг бобоси Апил-Син буйруғи билан қазилган "Бинафшаранг канал" (И [д]-шумундар) бўйида, ва шунинг учун Ларса қироллиги ҳудудидан ташқарида бўлган. Археологлар томонидан топилган шахсий архивлар шуни кўрсатадики, Урук ва Исин тез орада яна қирол Ларса ҳукмронлиги остида бўлишган. Шу вақтдан бошлаб Хаммурапи ва Рим-Син ўртасида узоқ вақт тинчлик ўрнатилди. Хаммурапи энди бошқа йўналишларда ҳужумкор ҳаракатлар олиб борган.

Чегараларни кенгайтириш
Малгиум билан уруш
Хаммурапи ҳукмронлигининг ўнинчи йили (милоддан аввалги 1784/1783 йиллар) Малгиум шаҳри номи биринчи марта тилга олинади. Бу қадимий манзилгоҳнинг қаерда бўлганлиги ҳозирча номаълум, аммо биз биламизки, у Дажла бўйида, Машкан-шапир тепасида, Бобилдан Дерга борадиган йўл дарёдан ўтган жойда жойлашган эди. Ушбу шаҳарнинг жойлашуви Малгиумнинг забт этилиши Хаммурапи учун қандай қизиқиш уйғотганини тушунишга имкон беради. У Фурот оқимини аллақачон назорат қилган ва дарё бўйида жойлашган Ларса қироллигига сув таъминотидаги узилишлар билан таҳдид солиши мумкин эди.
Бироқ, Дажла Ларсанинг сув таъминотининг асосий қисмини таъминларди ва Малгикмда мустаҳкам ўрнашиб олиш имконияти Хаммурапига Бобил ва Ларса ўртасидаги қарама-қаршиликда муҳим устунлик берарди. Ҳумронлигининг ўнинчи йилида Хаммурапи Малгиум ва унинг атрофини вайрон қилганини хабар қилади. Ҳақиқий зарарни баҳолаш қийин, аммо нима бўлганда ҳам гап тўлиқ фатҳ ҳақида кетмаяпти: Малгиум кейинчалик манбаларда мустақил қироллик сифатида пайдо бўлади.

Шамши-Адад I билан иттифоқ
Маълумки, Хаммурапи Эшнуннанинг иттифоқчилик таклифини рад этиб, тез орада ўзининг ашаддий душмани, сўзсиз Месопотамия қиролларининг энг қудратлиси бўлган Шамши-Адад I билан шахсан учрашиб, иттифоқ тузади. Ўша даврда Бобил ва Юқори Месопотамия қиролларини бирлаштирган иттифоқ ҳақида, хусусан, Хаммурапи ҳукмронлигининг ўнинчи йили охирида Бобилда бўлиб ўтган суд жараёни ҳақидаги матндан биламиз; бу ҳужжатда шоҳ Хаммурапи ва Шамши-Адад номига қасамёд қилинган. Тахминларга кўра, бу келишув Хаммурапини бироз қарам ҳолатга келтирган, аммо афтидан унга кучини тўплаш имкониятини берган.
Чунки у ва Шамши-Адад билан Хаммурапидан ўша шаҳарни (Қуйи Туттул; замонавий Хит) ва Ўрта Фурот бўйидаги Рапикумни сўраб олган. Рапикум Шамши-Адад қўлига ўтишидан олдин у мустақил шаҳар-давлат ва Эшнуннанинг иттифоқчиси эди. Ҳукмронлигининг 11-йилида (тахминан милоддан аввалги 1783-1782 йиллар) Хаммурапи Рапикумни ўз шоҳлигига қўшиб олди.
Милоддан аввалги 1779 йилда Эшнунна шоҳи Дадушининг вафоти Хаммурапи ва Шамши-Адад ўртасидаги ихтилофлар бошланишини белгилаб берди. Можаро (баъзи миххат ёзувлари тўғридан-тўғри "уруш" деб аталади) бизда мавжуд бўлган манбаларда етарлича батафсил тавсифланмаган, аммо Фурот бўйлаб дарё ҳаракати ҳарбий ҳаракатлар туфайли тўхтаб қолганлиги ҳақида маълумотлар мавжуд. Бироқ, бу тўқнашув узоқ давом этмади: бир неча йил ўтгач, қатнашчилар уни бутунлай унутилгандек кўрсатишди. Ишме-Даган биродарига икки сулола азалдан дўстона муносабатда бўлган, шунинг учун келажакда яхши муносабатлар сақланиб қолиши кераклигини эслатди.
Шамши-Адад ва Хаммурапи Эшнуннанинг янги шоҳи Ибал-пи-Эл II билан иттифоқ туздилар, шундан сўнг уч ҳукмдор ўзларининг умумий қўшниси Малгиум шоҳига қарши биргаликда операция ўтказдилар (милоддан аввалги 1779 йил). Марида топилган бир гуруҳ хатлар бизга ҳарбий ҳаракатлар жараёнини тасаввур қилиш имконини беради. Юқори Месопотамия подшолиги қўшини Манкисумдаги Эшнунна қўшини билан қўшилиш учун Дажла дарёсидан тушди. Коалиция қўшинлари Малгиум мамлакатига бостириб кириб, бир қанча шаҳарларни вайрон қилди ва пойтахтни қамал қилди. Ҳужум қилаётган томоннинг устун кучлари олдида Малгиум қироли 15 талант (тахминан 450 кг) кумушдан иборат улкан тўловни тўлаб, тинчликни сотиб олишга қарор қилди, ўлпонни учта иттифоқчи ўзаро тенг тақсимлаб олдилар. Ушбу сумманинг аҳамиятига қарамай, Хаммурапи ушбу ғалаба хотирасини танишиш формуласида сақлашни зарур деб ҳисобламади: Хаммурапининг 17-йилининг номи (тахминан милоддан аввалги 1777-1776 йиллар) ҳайкалнинг Иштар маъбудасига бағишланиши ҳақида гапиради.

Шамши-Ададнинг ўлимидан Элам устидан ғалаба қозонишгача
Шамши-Адад I милоддан аввалги 1775 йилда вафот этган, Ибал-пи-Эл II ҳукмронлигининг тўртинчи йили, бу шоҳ Эшнуннанинг солнома формуласида қайд этилган. Бу вақтга келиб, Хаммурапи аллақачон Бобилда 18 йилдан бери тахтда эди, Рим-Син эса 48 йил давомида Ларсда ҳукмронлик қилаётганди. Бир пайтлар Юқори Месопотамия қироли томонидан босиб олинган барча қиролликлар ўз мустақиллигини тиклаш учун тўғри келадиган вақтни кўрдилар. Асосан сургунда бўлган тахтга даъвогарлар ўз пойтахтларига қайта бошладилар. Биринчиси Мари шоҳи Зимри-Лим эди. Шамши-Ададнинг сиёсий саҳнадан ғойиб бўлиши, шубҳасиз, Хаммурапининг экспансионистик интилишларига йўл очди, аммо бу воқеадан кейинги йилларда Бобил подшолигининг позицияси тубдан ўзгармади. Хаммурапи кейинги ҳужум урушларига узоқ муддатли тайёргарлик кўрди, аммо рақибларининг кучини ҳисобга олган ҳолда у кучли истеҳкомларни ҳам қурди, улардан "тоғли мамлакатга қарши асосий девор" айниқса муҳим эди, яъни, эҳтимол, баланд даштдаги чўпон қабилаларига қарши орқа томон эди.
Милоддан аввалги 1772-1766 йиллар оралиғида Хаммурапи қироллигидаги воқеалар ривожи, биринчи навбатда, унинг Эшнунна билан муносабатларининг табиати билан белгиланади. Ибал-пи-Эл II ғарбий ва шимоли-ғарбий йўналишда йирик босқинчилик юришларини бошлаб, ўз ҳомийлигида Юқори Месопотамия қироллигини қайта тиклашга интилаётганини яққол кўрсатди. Мари подшолигининг қўшинлари Эшнунна аскарларидан мағлубиятга учраб, Ўрта Фурот шаҳарларини тарк этиб, шимолга чекинишни бошладилар. Айнан ўша пайтда Хаммурапи қарор қабул қилди, унинг оқибатлари ўша пайтда аниқ бўлиб туюлди: у Мари шоҳи фойдасига танлов қилди. Шубҳасиз, Эшнуннанинг ғалабаси унга яхшилик келтирмади: ғалаба қозонган тақдирда Ибал-пи-Эл II унга нафақат Дажладан, балки Фуротдан ҳам таҳдид солиши мумкин эди. Милоддан аввалги 1772 йил қишнинг бошида Бобил элчилари Мари шаҳрида дипломатик совғаларни қабул қилдилар. Музокаралар муваффақиятли якунланди - Зимри-Лимга ёрдам бериш учун Мут-Ҳадким ва бошқа тўрт Бобил қўмондони бошчилигидаги қўшин юборилди.
Бу орада Эшнунна қўшинлари Жебел-Синжарнинг жанубий этакларидаги бир қанча шаҳарларни эгаллашга, сўнгра тоғлардан ўтиб, Шамши-Адад I нинг собиқ пойтахти Шубат Энлилда мустаҳкам ўрнашиб олишга муваффақ бўлди. Шубат Энлил қўлга киритилгандан кейин бу ҳудуднинг кўплаб шоҳлари Эшнуннага бўйсунган.
Милоддан аввалги 1768-йилда Хаммурапи катта маъмурий ислоҳот ўтказди, бу қирол ҳокимияти ва қирол хўжалигининг сезиларли даражада мустаҳкамланишига олиб келди. Унинг қонунларининг биринчи версияси ўша пайтда нашр этилганми ёки йўқми номаълум.
Милоддан аввалги 1772 йилда Элам шоҳи Шурукдуҳ Эшнунна шоҳи Ибал-пи-Эл II билан иттифоқ тузиб, Рацама шаҳрини қамал қилди. Бироқ Хаммурапи уларни енгиб, қамални олиб ташлашга мажбур қилди. Бу жангда Шурукдуҳ ҳалок бўлган бўлиши мумкин, чунки Мари лавҳалари бу ҳақида гапиради. Кўриниб турибдики, бу куч синови бўлди ва Хаммурапи унда ғалаба қозонди.
Фақат ҳукмронлигининг 30-йилида (тахминан милоддан аввалги 1764 йил), тажриба орттирган ҳолда, Хаммурапи ўзининг бир қатор буюк юришларини бошлади, бу сафар шубҳасиз ғалаба қозонди. Бу йили у Эшнунна, Малгиум, Элам ва Қиролича Навара қиролларининг қўшма армиясини, шунингдек, тоғ қабилалари томонидан юборилган қўшимча кучларни мағлуб этди (матнда субарейлар ва гутияликлар қайд этилган, аммо бу, эҳтимол, ҳар қандай етник гуруҳга мансуб бўлиши мумкин бўлган тоғли одамларни тавсифлаш анъанавий белгидир, эҳтимол гап ҳуррийлар ҳақида кетяпти). Шундан сўнг Хаммурапи Эламга қақшатқич зарба берди. Хаммурапининг Элам устидан ғалаба қозониш формуласидаги даъвоси шунчаки мақтаниш эмас эди, чунки унинг ёзишмаларидан биламизки, у умрининг охирида ҳақиқатда бу мамлакатда ҳақиқий ҳокимиятни амалга оширган.

Ларса билан уруш
Бу душманларни мағлуб этиб, ўзи ишонганидек, Хаммурапи Шумер ва Аккад қироллигига асос солди, биринчи марта ўзининг Бобил қироллигини бутун Қуйи Месопотамиянинг бирлашуви деб эълон қилди. Бу Рим-Синнинг кучини ноқонуний деб тан олиш билан баробар эди. Ўзининг қанотларини Дажла ва тоғлардан ҳимоя қилиб, Хаммурапи қирол Мари Зимри-Лим билан иттифоқ қилиб, кекса Рим-Синга қарши ҳаракат қилди ва милоддан аввалги 1764 йилда Ниппурни эгаллади ва кейинги ёзда Ларса деворларига яқинлашди.
Элул ойининг охиридан (август - сентябр) милоддан аввалги 1763 йил Ларсани қамал қилиш бошланди. Қамал қанча давом этгани аниқ маълум эмас, лекин ҳужжатлар Хаммурапи ҳукмронлиги давридан бошлаб Куталлуда Нисон (март-апрел), Ларсда эса милоддан аввалги 1762 йил сивандан (май-июн) кечикмай бошланган. Милоддан аввалги 1761 йил нисонига келиб, бу шаҳарларга умуман ҳеч қандай ҳужжат етиб бормаган. Рим-Син билан қандай муносабатда бўлганлиги номаълум. Хаммурапи Рим-Синдан "Аморийларнинг отаси" унвонини мерос қилиб олди. Олдинги ҳукмдорнинг ўрнига Син-иддин, эҳтимол Қудурмабуг томонидан ағдарилган сулоланинг авлоди бўлган, аммо фақат Бобил шоҳининг ҳокими этиб тайинланган.
Хаммурапининг у билан ёзишмалари бизгача етиб келган бўлиб, у ҳукуматнинг турли жиҳатларини қамраб олади. Ларсда Хаммураби зиггуратни ва Нарам-Син томонидан қурилган Шамаш Э-баббар ибодатхонасини тиклади.

Хаммурапининг ўз ҳукмронлигининг охирларида юришлари
32-йилда (милоддан аввалги 1762-йилда) Хаммурапи яна Эшнунна ва унинг иттифоқдошлари билан тоғ қабилалари билан тўқнаш келди (матнда субарейликлар ва гутияликлар номи айтилган). Хаммурапи Дажла бўйидаги Манкисум шаҳрини эгаллаб, Дияла ва Адем дарё оғизлари ўртасида шу дарё бўйида мустаҳкамланиб олди. Милоддан аввалги 1762 йилда (Хаммурапи ҳукмронлигининг 33-йили) у ўз навбатида Малгияни, Дажла бўйлаб Ҳуррийларнинг баъзи аҳоли пунктларини ва Мари қироллигини, унинг собиқ содиқ иттифоқчиси Зимри-Лимни забт этишга муваффақ бўлди. Икки йил ўтгач, 35-йилда (тахминан милоддан аввалги 1759 йил) Хаммурапи Малгиум ва Мари деворларини бузиб ташлашни буюрди; Афтидан, Зимри-Лим қатл этилган. Бу шаҳарлар кўчманчи қабилалар томонидан ўралганлигини инобатга олсак, уларнинг деворларини бузиш шаҳарларнинг ўзларини вайрон қилиш билан баробар эди. Гарчи Хаммурапи кейинчалик у "фалокат пайтида Малгиум халқига бошпана берган ва уларнинг уйларини бойлик билан ўрнатган" ва "Мари халқига раҳм қилган" деб даъво қилган бўлса-да, Малгиум шаҳри ҳеч қачон қайта тикланмади ва Мари шаҳри ўз аҳамиятини йўқотди.
37-йилда (тахминан милоддан аввалги 1757 йил) Хаммурапи сутияликлар, субарияликлар ва загрос альпинистларини мағлуб этди (Турукку ва Какму аҳоли пунктлари тилга олинади). Бу юриш пайтида у Оссурияни ҳам забт этган бўлиши мумкин, бу ҳақида танишиш формулалари сукут сақлайди, лекин унинг қонунлари бўлган стеласи бу ҳақда эслатиб ўтади, бу ерда Хаммурапи Ашшурда ("раҳмдил ламассуни (қўриқчи) Ашурга қайтарди") ва Ниневияда ("Эмишмиш ибодатхонасида Инанна номини порлатди"), яъни Оссуриянинг асосий марказларида буйруқ бергани айтилади. Шунингдек, Хаммурапи ўзининг мактубларидан бирида Оссуриядаги гарнизонини эслатиб ўтади. Милоддан аввалги 1757 йилги юриш Хаммурапининг Шамши-Адад ўғли Ишме-Даган билан ўзи Шамши-Адад билан "биродарлик" тўғрисида тузган келишувидан келиб чиқадиган муносабатларни давом эттириш ниятида эмаслигини кўрсатди. Ҳукмронлигининг 38-йилида (тахминан милоддан аввалги 1756-йил) Хаммурапи Эшнунна устидан ғалаба қозонди ва афтидан, охир-оқибат уни забт этди. Шундай қилиб, бу истилолар натижасида бутун Месопотамия унинг ҳукмронлиги остига ўтди.
Шунга қарамай, Хаммурапи ҳукмронлигининг сўнгги йилларида унинг мулки кенгайгандан кўра қисқарганга ўхшайди. Охирги икки йил давомида у ўзини ҳимоя қилишга мажбур бўлганини, ўз пойтахти яқинида жанг қилганини аниқ кўрсатиб турибди. 42-йил (милоддан аввалги 1751-йил) Дажла ва Фурот дарёлари бўйлаб девор қурилишини назарда тутади ва кейинги йили Сиппар шаҳрини ҳимоя қилиш учун (эҳтимол, охирги чора сифатида) қурилган лой девор ҳақида сўз боради.

Хаммурапи қонунлари ва ички сиёсати
Хаммурапи даврида учинчи Ур сулоласи қулагандан сўнг бошланган жараёнлар ўзининг энг юқори ривожига эришди: товар-пул муносабатларининг ўсиши, хусусий қулдорлик ва савдонинг кучайиши. Давлатнинг марказлашуви кучайиб, қирол ҳокимиятининг мустаҳкамланиши кузатилди.
Далаларни суғориш ва сув йўллари Хаммурапининг алоҳида ташвиши предмети эди. Унинг буйруғи билан янги каналлар қурилди (улардан бири "Хаммурапи, халқлар шукронаси" деб аталади), эскилари тозаланди (Урук, Даманда). Хаммурапи бундан ҳам кўпроқ адолатга эътибор қаратди. Мактублар ва ёзувларда унинг фаолиятининг бу томони етарлича аниқлик билан намоён бўлади. Хусусан, у бир мактубда порахўрларни суд қилиш бўйича кўрсатма беради, яна бирида судхўрлар иши билан машғул бўлади, бошқаларида эса Бобилга ўз кўзи билан гувоҳ бўлиб, воқеалардан хабардор бўладиган одамларни жўнатишни талаб қилади, баъзан мансабдор шахсларнинг ҳибсга олиниши ва бошқаларни талаб қилади.
Хаммурапига, шунингдек, ҳукмронлигининг 35-йилида (тахминан милоддан аввалги 1759 йил) тошга ўйилган энг қадимги қонунлар тўплами ҳам тегишли. Расмлар билан безатилган бу тош дастлаб Сиппарда турган, аммо 600 йил ўтгач, у Эламларнинг Бобилга муваффақиятли рейдидан ўлжа сифатида Сузага олиб кетилган ва у ерда археологлар томонидан топилган. Унга қўшимча равишда, подшоҳ худди шундай тошларни бошқа марказларга: Бобил Эсагилида ва Сузанинг ўзида ўрнатди (иккинчисининг парчалари ҳам топилган); Ниппурда Хаммурапи даврига оид лой лавҳанинг парчаси топилди.
Хаммурапи 43 йил ҳукмронлик қилди. Хаммурапининг ўғли Самсу-илунанинг мактуби сақланиб қолган, бу унинг касал отаси вафотидан олдин тахтни эгаллаб олганини кўрсатади.

Абу Муслим