Лукреция (лот. Лукреция; милоддан аввалги тахминан 510-508) - ўзининг гўзаллиги ва фазилати билан машҳур бўлган афсонавий Рим матронаси.

Қадимги тарихчиларнинг фикрига кўра, қирол ўғли Секст Тарквиний милоддан аввалги 510/508 йилларда Лукрециянинг гўзаллигидан мафтун бўлган, қурол билан таҳдид қилиб, уни зўрлаган. Лукреция эрига ҳамма нарсани айтиб бериб, унинг кўз ўнгида ўзини пичоқлаган. Бу воқеа Луций Юний Брут томонидан кўтарилган қўзғолоннинг бошланиши бўлиб хизмат қилди ва Римда қирол ҳокимиятининг ағдарилишига ва республиканинг ўрнатилишига олиб келди. Шунинг учун Рим тарихида ва ундан кейинги асрларда Лукреция жуда ҳурматга сазовор бўлиб, аёл поклиги ва жасоратининг архетипик намунасини ифодалайди.
Адабиёт ва тасвирий санъатда Лукреция зулм томонидан мағлуб бўлмаган жасорат тимсолидир, кўпинча унинг фигураси Римни (ёки кенгроқ айтганда, Ватанни), зўрловчи эса золим (ёки душман) тимсолини ифодалайди.
Лукреция Спурий Лукреций Триципитиннинг қизи ва Луций Тарвиний Коллатиннинг хотини эди (унинг отаси Қирол Тарквиний Мағрурнинг амакиваччаси эди). Кейинги манбага кўра, Брут унинг амакиси бўлган, яъни Лукреций Триципитин Брутнинг синглиси ва қирол Тарквиний Қадимгининг набираси Юнияга уйланган. Лукрециянинг отаси, Рим префекти, қироллар билан боғлиқ бўлган қадимги сабинлар оиласига мансуб эди (масалан, қирол Нума Помпилийнинг рафиқаси ҳам, бир версияга кўра, Лукреция деб аталган, яъни улар қариндош эди).
Ривоятнинг тафсилотлари манбага қараб фарқ қилади. Асосий воқеа қуйидагича: Ардеани қамал қилиш пайтида, Секст Тарвиний (Қирол Тарквиний Мағрурнинг ўғли) берган зиёфатда меҳмонлар хотинларининг вазилатлари ҳақида низо келиб чиқди. Буни ҳал қилиш учун баҳслашувчилар отларига миниб, навбатма-навбат ҳар бир кишининг уйига боришди. Фақат Коллатиннинг хотинини иш устида кўришди - у дераза ёнида жун йигираётган, қирол келинлари эса ўйин-кулги билан банд эди. Эртаси куни кечқурун Секст қариндошининг уйига қайтиб келди.
Кечаси аёлни қурол билан қўрқитиб, шантаж қилиш таҳдиди билан зўрлаган.
«Агар иффатни сақлаш истаги билан қаршилик кўрсатмоқчи бўлсангиз, мен сизни ўлдираман ва қуллардан бирини ҳам ўлдириб, жасадини ёнингизга қўяман ва сизни қул билан бузуқлик қилганингизда ушлаб олганимни ва қариндошингизнинг ҳақорати учун қасос олиб, сизни жазолаганимни эълон қиламан, шунда сизнинг ўлимингиз шармандали бўлиб чиқади ва сизнинг танангиз одат бўйича кўмилиш ёки бошқа нарсага лойиқ бўлмайди».
Лукреция отаси ва эрига хабарчи юборди. Улар Луций Юний Брут ва Публий Валерий ҳамроҳлигида келганларида, у уларга нима бўлганини айтиб берди ва ўз жонига қасд қилди. Ўликнинг танасидан пичоқни чиқариб, Брут (Тит Ливининг сўзларига кўра) қасам ичади: «Қироллик жинояти олдидан энг тоза бўлган бу қон билан қасам ичаман - ва мен сизни, худони, гувоҳ сифатида қабул қиламан - бундан буён олов билан, қилич билан, қўлимдан келганича, мен Луций Тарквинийни жиноятчи хотини ва унинг барча авлодлари билан таъқиб қиламан, уларга ҳам, Рим шоҳлигидаги бошқа ҳеч кимга тоқат қилмайман». Кейин Брут пичоқни Коллатинга, Лукрецийга ва Валерийга беради, улар қасамёд сўзларини такрорлайдилар.
Лукрециянинг жасади қирол ҳокимиятининг жиноятини намойиш қилиб, кўчага чиқарилди. Коллацияда одамларни кўтариб, қўзғолончилар Римга шошилишади. У ерда ҳам халқни жангга илҳомлантиради, шундан сўнг қиролни ҳайдаб чиқариш тўғрисида қарор қабул қилинади.
Брут ва бева Коллатин республиканинг биринчи консуллари этиб сайланди. Аммо тез орада одамлар қироллик хонадонига мансуб бўлганлиги сабабли Тарквиний номи билан оғирлаша бошладилар. Оммабоп ғазаб қурбони бўлмаслик ва дўстларининг насиҳатларига қулоқ солиш учун Коллатин ихтиёрий равишда Лавинийга сургунга жўнади. Унинг ўрнига Публий Валерий Публикола консул бўлди.

Манбалар

Анри Пинта. «Брутнинг Лукреция танаси олдидаги қасами», 1884
Ушбу воқеани Тит Ливий («История Рима от основания города», кн. I, 57-59) ва Дионисий Галикарнасский («Римские древности», кн. IV, LXIV-LXVII) — Фабийнинг сақланиб қолмаган матнига, шунингдек, бошқа манбаларга ҳавола қилган ҳолда ҳикоя қилади. Ливий ва Дионисийнинг манбалари қандай бўлгани аниқ маълум эмас, бироқ афтидан тўғридан-тўғри ёки Валерий Анциат орқали Фабий Пиктор ва Кальпурний Пизонга бориб тақалади.
Милоддан аввалги 25-йилларда ёзилган Тит Ливийнинг ҳикояси – воқеанинг энг қадимги тўлиқ версияси; Дионисий ўз асарини милодий 7 йилда нашр этган. Овид милодий 8-йилда ўзининг "Фаст" асарида (II. 721-834) Лукрецияга сатрлар бағишлайди. Аврелий Виктор (IV аср) "Машҳур одамлар ҳақида" (IX) китобида ушбу воқеага қисқача бўлим бағишлаб, ҳикоянинг қисқача мазмунини кўрсатган. Қадимги адабиётларда бошқа эслатмалар ҳам бор. Теренс "Ўзини қийновчи" (269-299) комедиясида Лукреция ҳикоясига пародия сифатида қаралиши мумкин бўлган саҳнани ўйнайди.
Ишончлилик ва архетиплик
Янги аср тарихчилари орасида ушбу ҳикоянинг ҳақиқийлиги ҳақида умумий фикр йўқ. Баъзи тадқиқотчилар унда Ардеа диний культлари билан боғлиқ ва Римга фақат милоддан аввалги IV асрнинг иккинчи ярмида олиб келинган афсонани кўришади. Бу Римликлар учун охирги шоҳ халқ қўзғолони натижасида эмас, балки этруск Порсенна томонидан қувиб чиқарилганлиги ҳақидаги ёқимсиз ҳақиқатни яшириш учун милоддан аввалги 3-асрда киритилган бутунлай хаёлий ҳикоя деган тахмин мавжуд. Катта эҳтимол билан, қаҳрамон уйдирма бўлиши мумкин, аммо Тарквинийнинг ағдарилишига олиб келган воқеаларни тасвирлашда маълум бир тарихий асослар мавжуд.
Ривоятдаги кўплаб романтик ва шеърий хусусиятлар унинг қадимги Рим адабий жараёни доирасида муҳим қайта ишланганлигини кўрсатади. Эҳтимол, ҳикояда театр билан боғлиқ бўлган манба бор эди.
Ҳикоянинг архетипик хусусиятлари, хусусан, қаҳрамоннинг эри ва унинг зўрловчиси ўртасидаги муносабатлардир (эртак ва афсоналарда бундай вазиятларда эркаклар ака-ука бўлиб чиқади). Милоддан аввалги 1-асрга оид учта дафн қутисида улар бу сюжетнинг этруск версиясини тахмин қилишади - бошқа халқнинг талқинида Лукреция Тарквиний томонидан алданган бўлиб чиқади ва жазмани уни ташлаб кетганида ўз жонига қасд қилади. Агар аёл Тарквинийдан каттароқ бўлса, унда ҳикоя Федра, Потифар, Дидон ва Энея афсоналарига ўхшаш бўлиши мумкин эди.
Лукреция ҳикояси Тарквинийлар сулоласининг Римдан қувиб чиқарилишининг таркибий қисми бўлганлиги сабабли, бу унга қадимги юнон адабиётида кенг тарқалган зўравон золимларнинг ҳикоялари билан ўхшашлик беради; Тарквиний Мағрур қадимги золимнинг стереотипик хусусиятларини ўзида мужассам этган. Плутарх зўрлаганидан сўнг ўч олган зўрланган юнон аёллари ҳақида бир қанча ҳикояларни айтиб беради (Mul. virt. 20, 22, 24, 26), Павсаний (VIII. 47. 6) золим Орхомен томонидан зўрланган ва ўз жонига қасд қилган номаълум қиз ҳақида ёзади. У, шунингдек, (II. 20. 2) Аргив ҳарбий бошлиғи Бриант ҳақида ҳикоя қилади, унинг худди шундай ҳаракати туфайли халқ қўзғолони пайдо бўлган. Шоир Акций сақланиб қолмаган "Брут" фожиасида (милоддан аввалги 2-асрнинг сўнгги учдан бир қисми) пьесани Еврипиднинг "Электра" асарининг такрори сифатида ёзиб, у ерда Лукрециянинг ўз жонига қасд қилишини тасвирлаган деган тахмин мавжуд. Эҳтимол, "Лукреция ҳикоясини адабий сюжетдан қадимги Рим монархиясининг қулаши ҳақидаги псевдотарихий ҳикояга айлантириш" ёки "Лукрециянинг моҳиятан ҳақиқий ривояти юнон фожиаси тарзида ишланган".  Унда махсус Рим тафсилотларининг мавжудлиги маросим амалиёти ва уни Аcцийдан Ливийгача бўлган Рим тарихчиларининг тушуниши билан боғлиқ.
Милоддан аввалги 2-асрда Авл Геллий (XVII. 21. 6-7) Римда Тарквинийлар сулоласининг ағдарилиши Афинада Писистратидлар золимлари ағдарилган (милоддан аввалги 514-88 йиллар) билан битта ўн йилликда содир бўлганлиги, шундан сўнг республика вужудга келишига эътибор қаратди.
Гармодий ва Аристогитон томонидан Писистратус ўғилларига қарши кўтарилган қўзғолоннинг сабаби, улардан бири, яъни Гиппарх, Аристогитоннинг севгилиси Гармодияни йўлдан уришга уриниши бўлган (кейин у синглисини ҳам маросимларда қатнашишдан четлатган, бу ҳам ҳақоратли бўлган). Афина демократиясининг ғалабасидан сўнг, Писистратидларнинг амакиваччаси ва адаши, Гиппарх, Хармнинг ўғли унинг исми золим билан боғланганлиги сабабли шаҳардан ҳайдалган; худди шу тарзда, зўрловчининг амакиваччаси ва адаши бўлган бева Тарквиний Коллатин республикачи Римдан чиқариб юборилди. Бу Гиппарх Колит (Κολλυτός) демидан келиб чиққан, Коллатиннинг ватани Коллация шаҳри эди, яъни иккала ҳикоянинг ўхшашлиги шунчаки тасодиф эмас. "Шубҳасиз, Рим тарихи Афина модели бўйича қурилган, унинг сюжетида Лукреция (хафа бўлган Гармодий ва унинг синглиси) учун аллақачон тайёр жой мавжуд эди". Тарквинийлар ҳукмронлиги ҳақидаги кўплаб ҳикояларнинг бошқа тафсилотлари ва сюжетларини Геродотдан Рим йилномачилари - Доро томонидан Бобилни босиб олиш пайтида қўмондон Зопир ҳақидаги ҳикоялардан, золим Милет Фрасибулнинг Коринф золим Периандерга берган маслаҳатидан олинган.
"Лукрециянинг фазилати": 1789 йилдаги гравюрада жун йигираётган хизматкорлари билан аёл тасвирланган.
Улар Лукрециянинг синови ҳақидаги ҳикоя ва Геродот томонидан Гигесга яланғоч хотинини кўрсатишга қарор қилган Кандавл ҳақидаги ҳикоя ўртасидаги ўхшашликларга эътибор қаратадилар. "Хотинлар мусобақаси" ғояси эллинистик руҳда бўлиб, юнон адабиётида қайта-қайта учрайди; Лукрециянинг намунали хатти-ҳаракати (жун йигириш) Тит Ливийнинг матни нашр этилган император Август сиёсатига аниқ мос келади. Ривоятнинг турли хил ёзилган вариантлари Август қонунларини тайёрлаш пайтида ва нашр этилгандан кейин Рим ҳуқуқидаги зино (adulterium) ва зўрлаш (raptus) ва шунга мос равишда жазо ўртасидаги муносабатлар муаммоси бўлганига боғлиқ бўлиши - мисол сифатида Лукреция ривоятидан фойдаланилган бўлиши мумкин. "Ливий ҳикоясининг мазмуни шуни кўрсатадики, жамиятда ҳам, қонунда ҳам зўрлик ишлатиб бадном қилинган (per vim stuprum, raptus) ва ўзини бадном қилишга (stuprum) ихтиёрий равишда йўл қўйган аёлга нисбатан муносабатда фарқ бор эди".

Оиланинг Лукреция ва Брут билан боғлиқлигини кўрсатадиган Тарквинийлар шажараси

Афсонада Қадимги Римда қиролни алмаштириш маросимининг изларини топиш мумкин деган назария мавжуд. Овидийнинг сўзларига кўра, аёлларни синаб кўриш учун ёшларнинг пойгалари 24 февралга - Рим тақвимига кўра, қирол ҳокимиятининг ҳар йили янгиланиши билан боғлиқ бўлган Регифугия байрами нишонланадиган кунга тўғри келди; от пойгаси азалдан ушбу байрамнинг маросимида марказий ўринга эга бўлиб келган.
"Мусобақанинг асосий иштирокчилари қирол ўғиллари Тит, Аррунт ва Секст, қиролнинг жиянлари - Тарквиний Коллатин ва Юний Брут ва, эҳтимол, Валерий Попликола бўлиши керак, уларнинг Тарквиний билан қариндошлик даражаси номаълум. Мусобақа натижаси, маълумки, қирол ўғилларининг ҳайдаб чиқарилиши ва республиканинг биринчи консуллари Коллатин, Брут, кейин эса Валерий бўлган республика ташкил этилиши бўлди. Бу эса шуни кўрсатадики, от пойгасини икки олижаноб ёшлар триадаси бошқарган ва ғолиб учлик Римда ҳокимиятни қўлга киритган".
Тарихчиларнинг фикрича, афсонани шу нуқтаи назардан таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, Коллатин пойгада ғолиб бўлган, Секст Тарквиний унинг ғалабасини тортиб олишга уринган. Лукреция бу маросимда "муқаддас қирол" (regina) нинг хотини ролини ўйнаган, боз устига, онаси томонида у худди ўша қироллик сулоласининг авлоди бўлган. Зўрлаш Лукреция қирол билан Муқаддас никоҳни кутаётган куни содир бўлган бўлиши мумкин - ва бу Римда қирол ҳокимиятининг ворислигига олиб келган маросимнинг бузилишига олиб келди. Лукрециянинг фарзандлари бўлмаганлиги сабабли, бу эр-хотиннинг янги турмуш қурганлиги ёки ҳатто уларнинг никоҳи ҳали тугамаганлиги ҳақидаги фаразни тасдиқлайди - яъни Тарквиний Муқаддас Қиролнинг ўрнини эгаллашга, бошқа бировнинг келинини ўғирлашга шошилган.
Лукрециянинг жасади устидан қариндошларнинг қасам ичиши унинг ўлимини қироллик ваколатларининг янгиланиши билан боғлиқ қурбонлик сифатида талқин қилишга имкон беради. Икки "ака-ука" ўртасидаги аёл устидаги рақобат ҳақидаги ушбу ҳикояда Брут ва Валерий фигуралари бегонадир, бу ғалабадан кейин Брутнинг тез орада ўлиши билан тасдиқланади: "Адабий сюжет нуқтаи назаридан унинг фигураси бутунлай кераксиз эди". Бироқ, кейинги асрларда Брутнинг тарихий шахс сифатида машҳур бўлиши қиролнинг бошқа жияни, бева қаҳрамонни сиқиб чиқарди. Эҳтимол, бу Брут умуман олганда, унинг "авлодларини" улуғлаш учун кейинроқ киритилган хаёлий шахсдир; унинг хотирасининг юксалиши тахминан милоддан аввалги IV аср охирида бошланган.

Абу Муслим тайёрлади