Ниневия ёки Нин— милоддан аввалги 8-7-асрлардан то бизнинг эрамизгача бўлган даврда Оссурия давлатининг пойтахти. У ҳозирги Ироқ ҳудудида (Мосул шаҳри), Дажла дарёсининг чап соҳилида, Куюнжик тепаликларида жойлашган эди. Қадимги юнонлар Ниневия асосчисини Нин исмли шахс ёки Библиядаги Нимрод деб ҳисоблашган. Юнус алайҳиссалом Найнаво деган жойга пайғамбар қилиб юборган.
Шаҳар атрофи эрамиздан аввалги 6-минг йилликда кеч неолит даврида одамлар яшай бошлаган. Вертикал электр зондлаш бу ерда ҳозирда Ҳассун даврининг илк археологик маданиятига тегишли қатламларни аниқлади. Ниневиянинг ўзи милоддан аввалги 3-минг йиллик ўрталарига оид аҳоли пункти сифатида танилган. Бу вақт Кура-Арахс маданияти билан замондош бўлган ва Жемдет-Наср даврини давом эттирган Ниневия V археологик даврига тўғри келади (милоддан аввалги XXVIII-XXVII асрлар).
Қадим замонлардан буён маъбудаси жойлашган Иштар маъбудаси маъбади сифатида танилган. Унинг биринчи ибодатхоналаридан бири зилзила натижасида вайрон бўлган ва милоддан аввалги 23-асрда Аккад шоҳи Маништушу даврида қайта қурилган. У дастлаб Иштарга емас, балки Ҳуррий маъбудасига тегишли бўлиши мумкин: Ниневиянинг номи маҳаллий (Субарик, Хуррий ёки ҳатто прототигрид), ва шаҳар, эҳтимол, Ўрта Оссурия давригача асосан ҳуррий бўлган. Ниневия Оссурия ёзувларида Шамшиадод I даврида қайд этилган.
Кейин (милоддан аввалги 15-14ХВ-ХИВ асрларда) Митанни давлати ҳукмронлигида бўлиб, Иштар шаҳрининг ҳомий маъбудаси ҳайкали Миттани шоҳи Тушратта томонидан Миср фиръавни Аменхотеп III га юборилган. Милоддан аввалги 1365 йил атрофида Оссурия шоҳи Ашур-убаллит I Ниневия устидан ўз ҳукмронлигини ўрнатди. Оссуриянинг биринчи пойтахти Ашур шаҳрининг фаол қурувчилари сифатида танилган ҳукмдорлар Шалманесар I (милоддан аввалги 1274-1244) ва Тиглатпилесер I (милоддан аввалги 1115-1076) ҳам Ниневияда ўз ёзувларини қолдирган.

Оссурия пойтахти

Шаҳар Ашшурнацирапал II дан (милоддан аввалги 884-859) бошлаб ва Тиглатпилесер III, Саргон II, Синахериб, Асархаддон ва Ашурбанипал каби кейинги ҳукмдорлар даврида янги Оссурия империяси даврида фаол равишда қурилган: улар эски ва янги саройларни, шунингдек Син, Ашур, Нергал, Шамаш, Нинурта, Иштар, Таммуз ва Набу ибодатхоналарини қурдилар (Библияда ҳам Ниневия худоси Нисрох эслатиб ўтилади).
Милоддан аввалги 8-7-асрлар охирида, ўз тахтини Дур-Шаррукиндан Ниневияга кўчирган Санхариб ҳукмронлиги даврида Ниневия Оссурия давлатининг пойтахти бўлган. Бобилнинг бу вайрон қилувчиси даврида шаҳар ҳудуди сезиларли даражада кенгайтирилган ва кучли истеҳкомлар билан ўралган, янги сарой қурилган ва ибодатхоналар таъмирланган. Шаҳар ва унинг атрофидаги боғларни яхши сув билан таъминлаш учун сув ўтказгич қурилган. Бу вақтда шаҳар Дажла бўйлаб 4 км га чўзилган; унинг процессиялар йўли деб аталмиш асосий кўчасининг кенглиги 26 м эди.Шаҳарда қатъий тартиб бор эди, уни бузиш қурувчиларга махсус қоидалар билан тақиқланган эди.
Ўзининг Ниневиядаги саройида 30 минг сопол лавҳадан иборат улкан кутубхона тўплаган Ашурбанипал вафотидан сўнг Оссурия империяси ва унинг пойтахти таназзулга юз тутди. Милоддан аввалги 612 йилда Ниневия бобил, мидия ва скифларнинг бирлашган қўшини томонидан мағлуб этилган ва икки йил давомида қамалда ушлаб турмлган. Бундан олдин Киаксарнинг Мидия қўшини Ниневия яқинидаги Тарбисани эгаллаб, унинг яқинида лагерь қурган, кейин унга Бобил иттифоқчилари қўшилган. Августга келиб, улар ниҳоят мудофаани бузиб, шаҳарни эгаллаб, талон-тарож қилишди. Қамал пайтида Оссурия шоҳи Син-шар-ишкун ўлдирилди, унинг бўйсунишдан бош тортган ва Ҳарранга ўрнашиб, Ниневиядан қочишга муваффақ бўлган укаси Ашур-убаллит II янги шоҳ деб эълон қилинди. Мисрликлардан олинган ёрдамга қарамай, у ва унинг давлатининг қолдиқлари кейинги уч йил ичида мағлубиятга учради.

Қулашдан сўнг

Форс Аҳамонийлар империясида қироллик йўли Ниневия орқали ўтган. Бироқ, юнон тарихчилари Ктесий ва Геродот даврида (милоддан аввалги 5-аср) Ниневия ўтмишдаги нарса деб ҳисобланган, Ксенофонт ва "Ўн минг" асари билан бу жойдан милоддан аввалги 401 йилда Кунах жангидан кейин ўтган пайтда улар уни кимсасиз ҳолда кўришган ва қандай шаҳар эканлигини билишмаган (Ниневия номи ҳатто бу ерда ҳарбий колонияга асос солган Римликлар даврида ҳам тилга олинмаган).
Милоддан аввалги 612 йилдан кейин бу ерда янги Оссурия лавҳалари йўқ, гарчи эламийлар лавҳалари мавжуд бўлсада. Бироқ, маҳаллий Набу ибодатхонасининг кейинчалик қайта тикланиши, Сеннахериб саройи ва Ашурбанипал кутубхонасидан кейинги фойдаланиш, эллинистик синкретик культларнинг далиллари археологик жиҳатдан тасдиқланган (бу ерда Гермес ҳайкали ва зиёратгоҳдаги юнонча ёзув, Месопотамия худолари Себитти, шунингдек Геркулеснинг тасвири топилган). Гап шундаки, шаҳар Салавкийлар империяси даврида қайта тикланган ва Парфия подшолиги даврида бу ерда бронза тангалар зарб қилинган шаҳар зарбхонаси очилган. Тацитнинг ёзишича, эрамизнинг 50-йилларида шаҳарни Парфия тахти учун даъвогар Меҳердат эгаллаб олган.
2-асрда бу ерда насронийлар аллақачон яшарди ва 554 йилга келиб шаҳарда Шарқ черковининг епископ палатаси жойлашган еди. 570 ва 595-йилларда Ниневия яқинида иккита монастир ташкил этилган; Исаак Сирин фаолияти шу ерда қайд этилган. Ниневия эрамизнинг 627 йилги Эрон-Византия урушининг асосий жанги бўлган жой сифатида қайд этилган.  Бу вақтга келиб, шаҳар анчадан бери вайронага айланган эди ва нариги қирғоқда қурилган Мосул унинг амалда давомчисига айланди.
Қадимги юнон мифологияси Ниневия шаҳрининг барпо этилишини шоҳ Нинус билан боғлаган.
Санхериб давридаги шаҳарда периметри 12 километр, дарвозаси 15 та ва баландлиги 20 метрдан ортиқ девор қурилган. Шаҳар қалъаси пойтахтга энг яқин йўлларда такомиллаштирилган истеҳкомлар тизимига эга эди.

Фан ва маданият

Ашурбанипал ҳукмронлиги даврида Ниневияда машҳур қироллик Куюнжик кутубхонаси ташкил этилган бўлиб, унда 30 мингдан ортиқ миххат лавҳалари бўлган.
Оссурия ҳукмдорлари Сеннахериб ва Ашурбанипал саройларида олиб борилган қазишмалар пайтида турли тасвирлар битилган кўплаб рельефлар топилган (ҳозирда Лондондаги Британия музейида сақланади). Сеннахериб саройида рельефларда асосан ҳарбий ва қурилиш манзаралари, Ашурбанипал саройида эса, асосан, ов саҳналари тасвирланган. Дарвоза қўриқчиси бўлган қанотли буқалар ва шерларнинг ҳайкаллари ҳам топилган.
Ниневиянинг жойлашуви 1820 йилда Рич томонидан аниқланган. 1842 йилда Ниневия харобалари яширинган Куюнжик тепалиги Франция консули Поль-Эмиль Ботта томонидан қазила бошланди, аммо ҳеч нарса топилмади ва қазишмалар Саргон II нинг пойтахти Дур-Шаррукин ўрнида пайдо бўлган Хорсободга кўчирилди.
Ниневия харобалари биринчи marta 1847 йилда британиялик Остин Генри Леярд томонидан кашф этилган. Қазишмалар натижасида Лаярд Сеннахериб саройини топди. Қазишмалар туфайли Лаярд машҳур бўлди, унинг икки жилдлик "Ниневия ва унинг харобалари" китоби, кейин эса "Ниневия ва Бобил" китоби Европада жуда машҳур бўлди. Бироқ, у касалга чалингач, Месопотамияни тарк этишга мажбур бўлиб, инглиз сиёсатчисига айланди. Лаярднинг қазиш усуллари илмий эмасди: у ўз топилмаларини дунё билан баҳам кўришга шунчалик шошардики, топилган ҳайкалларни тез-тез бўлакларга бўлиб ташлаган ёки уларнинг фақат бир қисмини олиб, қолганларини жойида қолдирган. 1852 йилдан бошлаб Лаярднинг ходими, айсор Рассам қазиш ишларини давом эттирди. У Ашурбанипал саройини, 1854 йилда эса 30 000 дан ортиқ лойдан миххат лавҳалар мавжуд бўлган Куюнжик кутубхонасини топди.
2014 йил ёзида ИШИД жангарилари Ироқ армияси билан жанглар чоғида Ниневия ҳудудида жойлашган Мосул шаҳрини эгаллаб олди. Улар қўшинлар шаҳарни озод қилишга уринсалар, Ниневия деворлари ва артефактларини вайрон қилиш ниятида эканликларини эълон қилишди. 2015 йил бошида замонавий ат-Таҳрир ҳудудида Ниневия девори ва шаҳар истеҳкомлари қолдиқлари жойлашган ҳудуд портлатилган. 2015 йилнинг март ойида жангарилар музей экспонатлари ва Юнесконинг Жаҳон мероси рўйхатига киритилган Хорсобод, Нимруд ва Хатра харобалари вайрон қилган.
2016 йилнинг 13 апрелида ИШИД жангарилари икки минг йиллик меъморий ёдгорлик "Худо дарвозаси"ни йўқ қилиш учун оғир техникадан фойдаланган. Дарвоза қадимги Ниневия шаҳрига кириш йўлини қўриқлаб турувчи иншоот эди. Гувоҳларнинг хабар беришича, жангарилар Ниневия деворларининг бир қисмини бузиб ташлаган ва тош блокларни сотган.

Абу Муслим тайёрлади