Кўк Ўрда — Олтин Ўрданинг (Жучи улуси) шарқий қисми ёки чап қаноти, Ғарбий Сибир ва Қозоғистон ҳудудида жойлашган.
Кўк Ўрда ва Оқ Ўрда тушунчалари ўртасидаги муносабат муаммоси Тарихшуносликда бу атама остида нимани тушуниш кераклиги тўғрисида якдил бир фикр йўқ, чунки ўрта аср манбаларида қарама-қарши кўрсатмалар мавжуд.
Мусулмон манбаларида (араб, форс, туркий) Оқ-Ўрда, Кўк-Ўрда ва Улус Жочи атамалари учрайди. Ҳар бир атама Олтин Ўрдага тўғри келади ёки уни қоплайди ва аниқ чегараларни белгилаш қийин. Олтин Ўрданинг шарқий қисми Россияда кенг тарқалган ва рус солномаларига оид анъанавий нуқтаи назарга кўра, Кўк-Ўрда деганда Б.Д.Греков, А.Ю.Якубовский ва Г.A.Федоров-Давидов фикрича, Олтин Ўрданинг арбий қисмига вассал қарамликда бўлган ва Ботунинг акаси - Орду Итчен авлодлари ҳукмронлик қилган шарқий қисми назарда тутилади. 1360-йилларда Бату сулоласи бостирилгандан кейин. "Буюк саросима" даврида Ўрданинг иккала қисмида ҳокимият шарқий Жочидларга ўтди. Рус солномаларида Кўк Ўрда Волганинг шарқида жойлашган бўлиб, икки марта эслатиб ўтилган: биринчи марта Тўхтамишнинг тахтга ўтириши билан якунланган Саросима билан боғлиқ ("Шарқдан, Кўк Ўрдадан Тўхтамиш исмли шоҳ"), иккинчи марта 1395 йилда Темур босқини пайтида. Олтин Ўрданинг ғарбий қисми Қарама-қарши нуқтаи назар камроқ машҳур бўлиб, унга кўра Кўк-Ўрда, аксинча, Жўчи улусининг ғарбий қисмига тўғри келади. Хулоса 1840 йилда Олтин Ўрда тарихи бўйича дунёдаги биринчи умумлаштирувчи асарни ёзган (Россия академияси томонидан топширилган) австриялик шарқшунос Ж. Хаммер-Пургшталл томонидан тузилган. Бу хулосага биринчи совет монографияси муаллифлари Б.Д. Греков ва А. Ю. Якубовский ҳам қўшилган. Бу фикр "Муъин ад-Дин Натанзий (замонавий адабиётда у "Аноним Искандар" деб ҳам аталади) қаламига мансуб, 15-асрда форс тилида ёзилган "Мунтаҳаб ат-таворих-и Муъиний" асари маълумотларига сўзма-сўз амал қилишга асосланган. Олтин Ўрда хони Тўхта (1291-1312) ҳукмронлиги ҳақидаги ҳикоядан кейин бу асарда шундай дейилади: Шундан сўнг Жўчи улуси иккига бўлинган. Чап қанотга мансуб бўлганлари, яъни Улуғ-тоға, Секиз-яғоч ва Қоратол чегаралари, Туйсен чегаралари, Женд ва Барчкенд атрофлари Нўғай авлодларига тегишли бўлиб, улар Оқ-Ўрда султонлари деб атала бошланди; Ибир-Сибир, Рус, Либка, Укек, Маджар, Булгар, Бошгирд ва Сарай-Берке ўз ичига олган ўнг қанот Тўқтай авлодларига тегишли бўлган ва улар Кўк-ўрда султонлари деб аталган. Олтин Ўрданинг шарқий қанотининг қисмларидан бири Қозоғистонда учинчи нуқтаи назар умумий қабул қилинган, унга кўра Оқ ва Кўк Ўрдага бўлиниш фақат Жўчи улусининг шарқий қисмига тегишли. Шунга кўра, Кўк-Ўрда Олтин Ўрданинг ғарбий қаноти билан Ўрду Ичен улуси ўртасида, ҳозирги Ғарбий Қозоғистон ҳудудида жойлашган Жўчининг ўғли Шибон улусини назарда тутади. Шунингдек, Г.А. Федорова-Давидовнинг улусларнинг иккиламчи бўлиниши ҳақида варианти мавжуд. Унинг фикрига кўра, иккита Оқ Ўрда ва иккита Кўк Ўрда бўлган. Бу нуқтаи-назарга Трепавлов В.В ва Пищулина К.А.ҳам кўшилади.
Абу Муслим таёрлади |