Ленин немис агенти эмасди, у шунчаки сотқин сиёсатчи эди, дейди австриялик тарихчи ва публицист Элизабет Хереш. Нега Германия 1917 йилги рус инқилобига пул сарфлади? Агар Берлиндан ёрдам олмаганида, большевиклар ҳокимият тепасига келиб, уни сақлаб қола олармиди? Биз бу саволларни австриялик ёзувчи, тарих фанлари доктори, Россия тарихига оид ўндан ортиқ китоблар, жумладан, “Парвус иши. Сотиб олинган инқилоб” монографиясини нашр этган Элизабет Херешга бердик.

Deutsche Welle: Германиянинг болшевикларни қўллаб-қувватлаш учун маблағ ажратганлиги ҳақиқатдир. Лекин у бир ўзими? Берлин ўшанда қандай мақсадларни кўзлаган?
Элизабет Хереш: Мақсад - урушни тугатиш эди. Катта саъй-ҳаракатларсиз Россия империясини мағлуб этишнинг иложи йўқ эди, уруш аниқ чўзилиб кетаётган эди, вазиятни ҳал қилишнинг бошқа йўлларини излаш керак эди. Подшоҳ тахтдан воз кечгандан сўнг, Керенский билан келишиш ҳам мумкин эмас эди - у тинчлик ўрнатилишига қарши эди, чунки унинг иттифоқчилари Франция ва Англия Германия устидан ғалаба қозонгунча урушда Россияни қўллаб-қувватламоқчи эдилар.
Пулга келсак, у нафақат Германиядан келган. Аммо бу молиялаштириш манбаи 1915 йил мартидан 1918 йил майигача асосий, энг барқарор эди: маблағлар узоқ вақт давомида мунтазам равишда, узлуксиз келиб тушди. Пул АҚШдан ҳам: Американинг йирик корхоналаридан келган. Маблағ ажратган хусусий шахслар билан алоқалар Троцкий томонидан ўрнатилди. Бундан ташқари, Буюк Британиядан молиялаштирилди. Аммо бу миқдорларни Германиядан келган улкан маблағлар билан таққослаб бўлмайди.
Германия большевикларни нафақат молиявий томондан қўллаб-қувватлади. У уларга ўз ҳудуди - Россия билан уруш олиб бораётган давлат ҳудуди орқали Россияга қайтишга рухсат берди. Ўша пайтда Лениннинг Петроградга бориш учун бошқа имкони йўқ эди.

- Китобингизда немис пулларини олиш жараёнидаги асосий ролни Германия ташқи ишлар вазирлигига Россиядаги автократияни ағдариш режасини тақдим этган марксист, инқилобчи, тадбиркор Александр Парвусга тегишли дегансиз. Ҳақиқатан ҳам унинг роли шунчалик каттамиди?
- Унинг роли жуда катта эди. У Берлинга Россияда тузум ағдарилишига қадар уюшган тартибсизликларни тайёрлаш режасини таклиф қилди. Парвус режасига эквивалент муқобил вариантлар йўқлиги сабабли, уни мунтазам равишда маблағ ажратган ҳолда амалга оширишга қарор қилинди. Режага, жумладан, социалистик инқилоб учун курашаётган партияларни (хусусан, большевиклар) қўллаб-қувватлаш, сепаратистик ҳаракатларни қўллаб-қувватлаш, қўпорувчилик ҳаракатларини ташкил этиш, таъминотни ёмонлаштиришга қаратилган қўпорувчилик фаолияти киритилган. Жойларда озиқ-овқат, кийим-кечак, ўқ-дориларнинг етишмаслиги янги ғояларни тарғиб қилиш, урушга қарши ва ҳукуматга қарши кайфиятларни тарқатиш учун “асос” бўлди.

- Ленинни "немис агенти" деб ҳисоблаш мумкинми?
- Ленин ва большевиклардан қуйидагилар талаб қилинди: у ва унинг партияси Россияда бошқарувни қўлга олгач, улар дарҳол Германия билан ва Берлин учун мақбул шартларда сулҳ тузадилар. Ленин немис агенти эмас эди, чунки "агент" сўзи қандайдир жосуслик фаолиятини амалга оширишни назарда тутади. Ленин айғоқчи эмас эди, лекин у сотқин сиёсатчи эди. У Россияга қайтиш имкониятини ва нафақат ҳокимиятга келиш, балки уни сақлаб қолиш учун етарли маблағ олди. Парвус ўз ғоялари билан Ленин ва Троцкийга яқин эди, "ўзининг" одами эди ва Германия идеал шерик бўлиб туюлди, чунки у умуман Россияни заифлаштиришга ва урушни тугатишга ҳаракат қилди. Манфаатлар мос келди.
Менимча, 1915 йилда Парвус томонидан ишлаб чиқилган режа ва Германиянинг ёрдамисиз Ленин ҳеч қачон ҳокимият тепасига келмасди. Биринчидан, Россия Биринчи жаҳон урушида ғалаба қозониши мумкин эди. Эҳтимол, агар Берлиндан уюштирилган қўпорувчилик ҳаракатлари бўлмаганида, бу биз ҳозир тахмин қилганимиздан ҳам тезроқ содир бўлар эди. Агар уруш чўзилиб кетмаганида, эҳтимол 1917 йил февралида инқилоб бўлмас эди. Агар инқилоб содир бўлмаганида, Муваққат ҳукумат амнистия эълон қилмаган бўларди ва Ленин Россияга кира олмас эди. 1917 йил бошида ҳам Лениннинг ўзи Россияда социалистик инқилоб бўлиши мумкинлигига ишонмасди, аммо кейин февраль воқеалари рўй берди, подшоҳ тахтдан воз кечди, шунингдек, уйга қайтиш учун ва мамлакат ичида сиёсий ҳаётда фаол иштирок этади ва ҳуқуқий жиҳатдан кураш олиб бориш имконияти мавжуд эди. Парвус барча томонларни ушбу тадбирнинг ғалаба қозонишига ишонтира олди, тўғри урғуларни белгилади, бир неча йил олдинга ва 1917 йил октябридан анча олдин режалаштирилган ҳаракатларни белгилади.

- Тадбирнинг ғалаба қозониши? Лекин оқибатда ютқазганлар ютганлардан анча кўп бўлиб чиқди-ку?
- Ҳа, Германиянинг ўзи большевиклар тўнтаришининг оқибатларини жуда тез ҳис қилди - улар Ленин ҳақида ва унинг аниқ нима қилмоқчи эканлиги ҳақида олдиндан тасаввурга эга эмас эдилар! Ва, биринчи навбатда, рус халқи ютқазди. Ленин ватанпарвар эмасди, унинг учун халқ манфаати аҳамиятсиз эди. У ҳокимиятга демократия ва фуқаролик ҳуқуқларига тупуриб келди ва нодемократик усуллар билан ҳокимиятни ўз қўлида ушлаб турди. Деярли дарҳол "тозалашлар" бошланди ... Парвус ҳам большевиклар ҳокимиятга келишидан ҳеч нарса ютмади: у дунёда марксизмга асосланган биринчи давлатда министр бўлишига умид қилди, лекин Ленин унга бундай имконият бермади. Парвус унинг учун "тирик компромат" эди. Агар "келишув" нинг барча тафсилотлари ошкор бўлганида, агар кенг жамоатчилик душман билан шартнома тузилганидан хабардор бўлганида, Лениннинг иши чапасидан келган бўлар эди. Қолаверса, Ленин Парвуснинг ундан қанчалик устун эканлигини билар эди. Парвус даҳо эди - Россия учун ёвуз даҳо.

Абу Муслим таржимаси