1939 йил 23 августда имзоланган Молотов-Риббентроп шартномаси мана 80 йилдан кейин тарихий жанглар майдони бўлиб қолмоқда. Гитлер ва Сталин Полша ва Болтиқбўйи давлатларини Германия ва СССР ўртасида бўлиб олган ҳужжатнинг махфий протоколи янада тортишувларга сабаб бўлади. Москва унинг мавжудлигини фақат 2019 йилда тан олди

Иккинчи Жаҳон Урушининг Буюк Британиялик тарихчи Рожер Мурхаус пакт ва унинг оқибатлари ҳақида энг мукаммал "Иблис Иттифоқи" (The Devil's Alliance) муаллифи. 2019 йил август ойида унинг Полша-1939: "Гитлерга қарши биринчи" китоби Полшада босилиб чиқди, унинг инглизча версияси "First to Fight" сентябрда чиқади. Константин Эггерт «Сноб» учун Мурхаус билан нима учун Сталин ва Гитлер келишиб олгани ва бугунги воқеалардан қандай сабоқ олиш кераклиги ҳақида суҳбатлашди.

Ɔ. Нима учун 1939 йил августнинг тўрт хафталиги бугунги кунда бугунги кунда жуда муҳим?
Ушбу шартноманинг имзоланиши нафақат ташқи дунё, балки Германия ва СССР халқларини ҳам ҳайратда қолдирди. Бу очиқ осмонда гумбурлаган момоқалдироқ каби бўлди. Ашаддий душманлар деб ҳисобланган режимлар тўсатдан келишиб олдилар. Ўшанда кўпчиликка сиёсат қонунлари тескари ўгирилганга ўхшарди.
Аммо ушбу битимнинг аҳамияти нафақат уруш бошланишига ҳисса қўшганлигидир. Одамлар ушбу ҳодисанинг тарихий баҳоси ҳақида баҳслашади. 1989 йилда Литва, Латвия ва Эстонияда бўлиб ўтган норозиликларни, айниқса, "Болтиқ йўли" кампаниясини эсланг, икки миллион одам Вилнюсдан Таллингача занжир бўлиб туришган эди. Мустақиллик тарафдорлари ушбу намойишни Совет Иттифоқи томонидан мустақил Болтиқбўйи давлатларини жиноий босиб олишни бошлаган пакт имзоланганининг 50 йиллигини эслаш учун ташкил қилдилар.

Ɔ. 1939 йил - бу мамлакатларнинг халқаро ҳуқуқ олдидаги тенглиги ғояси, айтайлик, бугунги кундаги даражада мустаҳкам бўлмаган пайт. Ўшанда содир бўлган воқеаларни бугунги ахлоқ ҳақидаги ғояларга асосланиб хулоса қилиш мумкинми?
Ҳа, одатда ўтмиш воқеаларига бугунги баҳони татбиқ этмаслик керак. Аммо бу алоҳида ҳолатда, ҳатто ўша давр меъёрларига кўра, пакт чуқур шокни келтириб чиқарди, қонун ва ахлоқ нуқтаи назаридан жуда шубҳали воқеаларни келтириб чиқарди. Мен Полшанинг босиб олиниши, Болтиқбўйи давлатларининг аннексияси ва уларнинг аҳолисига қарши оммавий қатағонлар ҳақида гапиряпман. Ҳатто замон меъёрлари бўйича ҳам СССР ва Германиянинг ҳаракатлари қораланишга лойиқдир.

Ɔ. Ушбу воқеаларнинг совет ва замонавий русча варианти қуйидагича: агар Буюк Британия ва Франция билан коллектив хавфсизлик бўйича музокаралар 1939 йил апрелдан августгача ўтказилмаган бўлса, пактнинг имзоланиши амалга оширилмаган бўлар эди. Сталиннинг, бошқа чораси бўлмаган эмиш. Бунда ҳақиқат уруғлари борми?
Маълум даражада. Кремл ҳар доим Ғарбни танқид қилади: сиз 1938 йилда Мюнхенда Гитлер билан биринчи бўлиб битим тузгансиз, Сталин ҳам фақат шундай қилди, лекин бир йилдан кейин. Аммо бу тарихий ҳақиқатга зид бўлган иккиюзламачи ва ёлғончи позиция. Мюнхен келишувини Гитлер ва Сталиннинг Москва пакти билан солиштириш мумкин эмас. Шундай бўлса-да, Мюнхен келишуви тинчликни сақлаш учун уриниш эди, ҳатто муваффақиятсизликка учраган бўлса ҳам, Молотов-Риббентроп пактида - уруш бошлаш учун тайёргарлик ва асос бор эди. Бу маънода Мюнхен шартномаси ва Гитлер-Сталин пактини таққослаб бўлмайди. Шундай қилиб, Кремлнинг далиллари, улар айтганидек, "ўтмайди".
Коллектив хавфсизликка келсак, 1930 йилларнинг охирида, унинг муваффақиятсизлиги бошқа сабаблар билан боғлиқ. Масалан, Ғарб мамлакатлари СССРга ёвузликнинг асосий моҳият эканлигини кўриб, ишонишмади. Дипломатия учун қийин давр, ҳеч кимнинг оддий танлови бўлмаган давр эди.

Ɔ. Демак, инглизлар ва французлар ҳатто жамоавий хавфсизлик тўғрисидаги дастлабки келишувга рози бўлиш учун ҳам Сталинга етарлича ишонишмади деяпсизми? Кейин нима учун улар Москвада музокараларни бошлашди?
Мен буни шундай тушунаман: инглизлар ва французлар Москвага шошилмаслик ҳақида кўрсатма юборган. Менимча, Лондон ва Париж Гитлерни Москва билан иттифоқ тузиш эҳтимоли билан қўрқитмоқчи ва бу иттифоқ принципиал жиҳатдан қанча мумкинлигини текширишга уринишган. Аммо улар Сталин билан иттифоқ тузиш тўғрисида жиддий ўйламадилар. Ғарб на Сталинга, на Гитлерга ишонмади. Эҳтимол, Сталин билан иттифоқ СССРга ишонмаган Полшани ҳимоя қилишга ёрдам беради. Поляклар Совет қўшинларини ўз ҳудудларида кўришни орзу қилмаган. Охир оқибат, улар чор Россияси давридаги ҳаётий тажрибани яхшигина эслашди.
Аслида, инглизлар ва французлар агар сиз бир томон билан умумий тилни топишга ҳаракат қилсангиз, сиз ишонмайдиган бошқа томонни қўрқитиш учун унга ишонмайдиган қийин вазиятга тушиб қолдилар. Муаммо шундаки, Гитлер Сталинга Лондон ва Париждан кўра кўпроқ нарсани таклиф қилиши мумкин эди ва у буни амалга оширди.

Ɔ. Яъни, қандайдир даражада Буюк Британия ва Франция хатога йўл қўйганми?
Эҳтимол, маълум даражада. Аммо умуман олганда, мен уларни бу ишда айблашни хоҳламайман. Мен ишонаманки, ушбу мушкул вазиятда улар қўлларидан келганини қилишга ҳаракат қилишди.

Ɔ. Пактни имзолашга тайёргарлик қандай ўтган?
Кўп нарса саҳна ортида давом этарди. Масалан, 1939 йил бошида Гитлер Полша раҳбариятини Совет Иттифоқига ҳужум қилишда Варшава Берлиннинг кичик шериги ролини ўйнайдиган иттифоқ таклифи билан чалғитишга ҳаракат қилди. Аммо поляклар, менинг фикримча, фашистларнинг таклифини рад этишди ва жуда тўғри қилишди. Варшавада "икки душман" дипломатик концепцияси устун келди. Унинг сўзларига кўра, Полша Германия ва СССР ўртасида унга тенг даражада душман бўлган. Поляклар бу душманларнинг бирортаси билан бошқа бировнинг босиб олинишига йўл қўймаслик учун иттифоқ тузмасликка ҳаракат қилдилар.
Варшава бош тортганидан кейин Геринг биринчи бўлиб: "Хўш, агар сиз биз билан битим тузишни истамасангиз, унда, эҳтимол, советлар билан тузамиз." Аввалига бу полякларни Гитлер билан ҳамкорлик қилишдан бош тортиш оқибатлари билан қўрқитишга уриниш эди. Бироқ, ўша пайтдан бошлаб, Сталин билан шартнома тузиш ғояси ўз ҳаётини бошлади. Ўша пайтда совет диктатори Лондон ва Париж билан алоқаларда кўнгли қолган эди. Бу тасодиф ўз ролини ўйнади.

Ɔ. Гитлер учун "большевиклар" билан келишиш, эҳтимол жуда қийин бўлган...
Албатта. Аммо бу ерда Германия ташқи ишлар вазирлиги рол ўйнади. У ерда агар Совет даврига тегишли бўлмаган бўлса ҳам, русофил кайфиятлари ҳар доим кучли бўлган. Бу Риббентропни ишонтиришга ёрдам берди ва у ўз навбатида Гитлерни Москва билан битим фойдали эканлигига ишонтирди.

Ɔ. Манфаатлар соҳалари қандай аниқланди?
Асосий пакетга бириктирилган махфий протокол - бу бир саҳифадан кўп бўлмаган жуда қисқа ҳужжат. Бу, асосан, ҳужжатда айтилганидек, "ҳудудий ва сиёсий қайта ташкил этиш " ҳолатида иккала томон назорат қилишни истаган ҳудудларнинг рўйхати эди. Ушбу "қайта ташкил этиш" 1939 йилда уруш билан бошланади. Икки мамлакат манфаатларини қамраб олган дастлабки демаркация чизиғи Полша марказидан ўтди: Писса, Нарев, Висла ва Сан дарёлари бўйлаб.
Аммо 1939 йил 28 сентябрда Москвада Риббентроп, Сталин ва Молотов ўртасида яна бир учрашув бўлиб ўтди. Ва кейин янги демаркация чизиғи чизилган - биринчи чизиқдан шарқроқда. Сталин Полша аҳолиси устун бўлган ерларни эгаллашни хоҳламасликка қарор қилди. У белоруслар ва украинлар устунлик қилган Полша ҳудудлари билан чегараланишга қарор қилди. Полшанинг шарқидаги Бук дарёси бўйида янги чизиқ тортилди. Полша ерларининг берилишини қоплаш учун Сталин Литвани тўлиқ назоратга олди, аммо август ойида Литва ҳудудининг ўртасида демаркация чизиғи чизилди. Шундай қилиб, сентябрдан кейин, Болтиқбўйи мамлакатларининг ҳар учи ҳам Москва назоратида эди.

Ɔ. Нега немислар Болтиқни Сталинга осонгина бердилар?
Гитлер Сталин билан битим тузиши учун жуда фойдали таклиф қилиши керак эди. Совет диктатори нуқтаи назаридан у 1939-1940 йилларда эришган ютуқлари мақбул натижа эди. У хоҳлаган ҳамма нарсага эришди: Биринчи Жаҳон уруши натижасида Россия томонидан йўқолган ҳудудлар, Германия билан жуда фойдали иқтисодий битим. Бундан ташқари, у расмий равишда нейтрал позицияни сақлаб қолди. Ҳа, СССР Шарқий Полшани эгаллаб олди ва 1939 йил ноябрда Финляндияга зарба берди. Аммо расмий равишда у уруш бошланишида қатнашмади.
Бундан ташқари, Гитлер Совет Иттифоқи кейинчалик Германия ҳарбий қудрати босқинига тушиб қолишига амин эди. Унинг учун бу вақтинчалик шартнома эди, ўша пайтда у биринчи навбатда Полшани яккалаб қўйиши керак эди.

Ɔ. Сизнингча, Полша Германия ҳужумига тайёрмиди?
Агар Полша Германиянинг ҳужум қилишини тасаввур қилса, у янада яхши тайёргарлик кўриши мумкин. Масалан, 1930 йилларни армиянинг зирҳли қисмини кучайтириш, шунингдек авиацияни модернизация қилиш. Аммо, ушбу саволларнинг барчасини бугунги кундан туриб бериш яхши. Ҳа, Варшавада улар мамлакатни адоват муҳитида деб тасаввур қилишди. Аммо Полшанинг ишлаб чиқариш қуввати етарлимиди? Иқтисодиёт катта миқёсда қайта қуроллантириши мумкинмиди? Битта кўрсаткич тафсилотлидир. Иккинчи Жаҳон уруши бошланишидан олдинги беш йил давомида Полшанинг ҳарбий бюджети Гитлернинг ҳарбий бюджетининг 3 фоизини ташкил этарди.
Бундан ташқари, Полша раҳбарияти Биринчи жаҳон уруши тажрибасидан нотўғри сабоқ олганга ўхшайди. Унда иштирок этган бошқа давлатларнинг аксарияти келажак зирҳли кучларда эканлигини тушунганди. Полшанинг кенг текисликлари ва 1919-1921 йиллардаги Полша-Совет урушидаги ғалаба - ва бу асосан отлиқлар уруши эди - Полша ҳарбий раҳбариятини отлиқ кучларининг аҳамияти ва самарадорлиги тўғрисида хулосага олиб келди. Ва улар ҳақиқатан ҳам самарали эди - фақат пиёда аскарларига қарши ва ҳатто 1939 йилда. Бироқ, танк бўлинмалари ҳужум қилганда, улар умуман фойдасиз бўлиб колади.
Хулоса қилиб айтганда, поляклар ўзларининг кучлари ва имкониятлари доирасида қўлларидан келган барча ишни қилдилар, шу жумладан ҳарбий ҳаракатлар бошланишидан бир неча кун олдин Буюк Британия ва Франциядан қўшимча кафолатлар олишди. Шунинг учун уларда ўзини айблаш учун кўп асос йўқ.

Ɔ. Кейин яна Буюк Британия ва Франциянинг айблари ҳақида савол туғилади...
Ҳа, мен ишонаманки, бу ҳолатда айбнинг маълум бир қисми уларда. Уларнинг Полшани тарк этганликлари, уларни яхши томондан кўрсатмайдиган, шармандали тарихий ҳақиқатдир.

Ɔ. Улар нима қилишлари мумкин эди?
Француз ва инглизларда Полшанинг ўзида бўлган урушга аралашиш имконияти йўқ эди. Аммо улар Германияга ғарбдан анча кучли ҳужумлар уюштиришлари мумкин эди. Французлар Германиянинг Саар минтақасига янада кучли зарба беришлари мумкин эди ва инглизлар немисларни қаттиқроқ бомбардимон қилиши мумкин эди. Бундай ҳолда, урушнинг йўналишини ўзгартириш имконияти мавжуд эди. Бироқ, бу амалга оширилмади, Полша ўз ҳолига қолдирилди.

Ɔ. Совет Иттифоқи ҳужумига Полша тайёрмиди?
Умуман олганда, поляклар СССРнинг ҳужумини кутишмаган. Гарчи жамоатчилик Молотов-Риббентроп пактидан кейин дарҳол ларзага келган бўлса ҳам. Аммо 1939 йил 17 сентябрь ҳужуми учун кутилмаган воқеа бўлди. Полшанинг Москвадаги элчиси Вацлав Грибовски бу арафада, Кремл Гитлернинг тажовузига қарши ўз мамлакатига ёрдам беришга тайёрлиги тўғрисида баъзи баёнотлар беришини кутган эди. Сталин полякларнинг Москва ўз қўшинларини ёрдамга юборишига ва Қизил Армия хужумидан олдин уларни тўлиқ ҳимоясиз қилиб қўйишига ишонтиришга уриниб кўрди. Совет ҳарбий кучлари ҳатто тегишли таркибий варақаларни босиб чиқаришган.

Ɔ. Полшанинг шарқда жиддий кучлари йўқ эди...
Ҳа. Булар асосан захира бирликлари ва Германия тажовузидан кейин ислоҳ қилинганлар эди. Сталиннинг ярим миллионлик армиясига қарши уруш ҳаракатларининг асосий оғирлиги чегара қўшинлари зиммасида эди, уларнинг ихтиёрида танклар ёки самолётлар йўқ эди. Уларнинг аксарияти фақат жасорат ва қаҳрамонлик билан қаршилик кўрсатган. Шуни эсдан чиқармаслик керак: СССР томонидан бу совет тарғиботида айтилганидек, хавфсизликни таъминлаш учун "улуғвор" операция эмас, аниқ тажовузкор ҳужум эди.

Ɔ. Ғарбий украиналиклар ва белоруслар Совет қўшинларини қандай кутиб олишди?
Дастлаб, маҳаллий аҳоли Совет қўшинларига жуда дўстона муносабатда бўлишди. Охир оқибат, икки жаҳон уруши ўртасидаги Полша давлати жуда миллатчилик эди. Буни 123 йил давомида чет эл босқини ва болшевиклар билан урушдаги ғалабадан кейин тушуниш мумкин. Шундай қилиб, 20-30-йилларда миллий озчиликларга бўлган муносабат унчалик нозик эмас эди. Шунинг учун дастлаб кўпчилик украиналиклар ва белорусларга озодлик келди деб ўйлашди. Аммо, агар Германия Ғарбда баъзи халқларни, шу жумладан, полякларни йўқ қилиш учун уруш олиб борган бўлса, Қизил Армия бу ерларда синфий уруш олиб борган. Батраклар ёки ишчилар дастлаб қўрқдиган нарсаси йўқ эди. Бироқ, масалан, савдогарлар, бойроқ бўлганлар яхшигина таъзирини еди. Совет босқинчилари учун сиз украин, белорус ёки поляк эканлигингиз муҳим эмас. Шундай қилиб, маҳаллий аҳолида умидсизлик тезда пайдо бўлди.

Ɔ. Замонавий Россияда, 1939 йилда Сталин 1919-1921 йиллардаги Совет-Полша урушида поляклар томонидан асирга олинган Қизил Армия аскарлари учун ўч олди деган фикр тез-тез тарқалади. Бу қанчалик асосли?
Қайсидир маънода асосли. Мисол келтираман: босиб олинган Полша ҳудудидаги биринчи қатағонлар, жумладан, Сибирга депортация қилинганлар, бу ҳарбий кўчкиндилар эди. Булар советлар билан урушда ўзини кўрсатган ва Шарқий Полшадаги ерларни мукофот сифатида олган ҳарбий хизматчилар.

Ɔ. Агар Сталин Полшага ҳужум қилмаганида, тарих бошқача бўлиши мумкин эди?
Сталин ҳар доим шарқий Полшани эгаллашни хоҳлаган. Гап шундаки, Германиянинг поляклар устидан тўлиқ ғалабасини кутиш ва ундан кейин бу ҳудудни Гитлердан олиш имконияти бормиди? Менимча, Сталин учун бу қабул қилиниши мумкин эмас эди: икки диктатор бир-бирига ишонмаганлиги сабабли, Полшанинг Кремлга бостириб кириши, аслида, ягона имконият эди.

Ɔ. Аммо сиз Сталин 1941 йил 22 июнда Германиянинг ҳужумига тайёр эмас деб айтдингизми?
Молотов-Риббентроп пактининг муваффақияти унга таъсир қилди деб ўйлайман. 1940 йил ноябрда у Молотовни Берлиндаги музокараларга юборганида, у иккинчи турдаги пактдан умидвор эди. "Келинг, дунёни бўлиб оламиз", деди Молотов унга мезбон бўлган фашистларга. Бундан ташқари, фашистлар Германияси билан яқинлашиш Сталиннинг ўзи томонидан ишлаб чиқилган, режалаштирилган ва амалга оширилган. Бу унинг шахсий сиёсати ва шахсий муваффақияти эди. Менимча, шунинг учун у Гитлернинг урушга тайёргарлик кўраётгани ҳақидаги барча огоҳлантиришларини - "Барбаросса" операциясидан олдинги соатларда ўз разведкачиларидан тортиб немис кочоқларигача бўлган барча огоҳлантиришларга эътибор бермади.

Ɔ. Виктор Суворовнинг Сталин Гитлерга биринчи ҳужум қилиш учун тайёргарлик кўраётганини қандай баҳолайсиз?
Аниқки, Чикагодаги икки босқинчи сингари, фашистлар ва совет раҳбарлари бир-бирларини ҳамма нарсани ўз қўлларига олишни хоҳлашда гумон қилишган. Аммо мен Суворов назариясини қўллаб-қувватловчи ҳужжатли далилларни кўрмадим.

Ɔ. Ушбу баҳорда расмий Москва ниҳоят 1939 йил советлар-нацистлар шартномаси бўйича махфий протоколларнинг нусхаларини Ташқи ишлар вазирлиги архивларида нашр этди. Кремл ўнлаб йиллар давомида уларнинг мавжудлигини рад этади. Ушбу фактни қандай баҳолайсиз?
Аввал Горбачев, кейин Элтсин 1940 йилда Катинда полякларнинг отиб ташланганлигини тан олишганида, бу яқин тарихга ҳалол ва холис қарашга уриниш эди. Путин режими томонидан махфий протоколларнинг эълон қилиниши умуман бошқача. Менимча, бу Кремлнинг Иккинчи Жаҳон уруши бошланишига оид тарихий ривоятларини ўз назоратига олишга уринишдир.
Афсуски, яқин вақтгача Гитлер ва Сталиннинг келишуви Ғарб тарихшунослигида деярли кўриб чиқилмади, фақат Полша каби бевосита таъсир кўрсатган мамлакатлардан ташқари. Тарихнинг Сталинча версияси Ғарбда маълум даражада илдиз отган деб айта оламиз. Сўнгги йилларда фақат Берлин ва Москва шартномалари тобора кўпроқ ёзилмоқда ва яхшироқ тушунилмоқда. Менимча, Путин раҳбарияти ушбу ривоятни ўз назорати остига қайтаришни истайди.

Ɔ. Молотов-Риббентроп пактининг ва умуман 1939-1940 йиллар тарихининг Европа ва коллектив хавфсизлик учун қандай сабоқлари бор?
Бир қарашда саксон йил олдинги воқеалар мутлақо бошқа тарихий шароитларда содир бўлган, шунинг учун улардан бирон-бир аниқ сабоқ олиб бўлмайди. Аммо келинг, батафсилроқ кўриб чиқайлик. Бугунги кунда битим томонларидан бирининг вориси бўлган мамлакат - бу назардан қолган давлат. У қўшниларга таҳдид солади ва унинг нуқтаи назаридан унга тегишли бўлган ҳудудларни эгаллаб олади. Шундай қилиб, доимийлик мавжуд ва бу катта ташвишга сабаб бўлади. Афсуски, Ғарбда улар эндиликда Путин Россияси таҳдидини англайдилар. Ажабланарлиси шундаки, бу тушуниши жуда қийин бўлаётган мамлакатлардан бири Германия.

Абу Муслим таржимаси