Ислом ҳазораси барпо бўлган асослардан бири – жисм эҳтиёжлари билан руҳ эҳтиёжларининг жамлаганлиги ҳамда инсоннинг саодати ва руҳи равшанлашиши учун жисмга иноятни зарурий талаблардан, деб эътибор қилганлигидир. Мана шу ҳазора асосчиси Расулуллоҳ (с.а.в.)дан: «Албатта сенда жасадингнинг ҳам ҳаққи бордир», деган сўзлари нақл қилинган.

Мулоҳаза қилиб кўрилса, Ислом ибодатларини бажо келтиришнинг ўзи табобат илмининг мақсадларидан бири бўлган соғлиқни сақлаш учун ўта муҳимдир. Чунки намоз, рўза, ҳаж ва бу ибодатлар талаб қиладиган шартлар, рукнлар ва амаллар, ҳаммаси жисмнинг сиҳатини, фаоллигини ва қувватини муҳофаза этади. Бунга яна Исломнинг касаллик ва унинг ёйилишига қарши курашини ва унга барҳам берувчи муолажани исташга тарғиб қилишини қўшсак, табобат майдонида ҳазора биноси қандай мустаҳкам асосларга қурилганини, унинг шифохоналар ва тиббий маъҳадлар барпо этишидан олам қанчалар истифода этганини ва у чиқарган табибларнинг илмга, хусусан, табобатга қилган ҳимматларидан инсоният ҳанузгача фахрланаётганини кўрамиз. (Табиб Али ибн Аббос табобатга шундай таъриф беради: «У – соғломларга соғлиқни сақлашни ва касалларга уни қайтаришни ўрганадиган илмдир».)
Араблар тиббий масканларни биринчи бор олтинчи милодий асрнинг ўрталарида Кисро қурдирган Жундисобур тиббий мадрасасидан танишди. Бу мадрасани Ҳорис ибн Килда каби баъзи араб табиблари ҳам битириб чиққан. У Пайғамбарнинг (с.а.в.) замонларида яшаган бўлиб, Расулуллоҳ агар саҳобаларининг касали қайталанаверса, унга бориб даволанишни маслаҳат берардилар.
Валид ибн Абдулмалик замонида Исломдаги илк шифохона барпо қилинди. У шифохона фақат моховлар учун махсус эди. Уларга табиблар ва мояналар тайинланди ҳамда беморлар чиқиб кетмасликлари учун ҳибс қилиб қўйишга амр этилди. Улардан ташқари кўрларга ҳам маош белгиланганди. Кейин бирин-кетин шифохоналар қурила бошланди. Улар «бемористон», яъни касалхона номи билан танилганди.
Шифохоналар икки хил: кўчма ва доимий бўларди. Кўчма шифохоналарни биринчи бор Ислом Расулуллоҳ (с.а.в.) ҳаёт эканликларидаёқ урфга киритганди. Ҳандақ ғазотида ярадорлар учун чодир тикилганди. Саъд ибн Муоз тирсакларидан яраланган эдилар, Расулуллоҳ (с.а.в.): «Уни кўчма чодирга олиб боринглар, тоинки яқиндан кўриб тураман», дедилар. Бу – Исломдаги кўчиб юрадиган биринчи ҳарбий шифохона эди. Кейинчалик ундан халифа ва подшоҳлар кенг фойдаланадиган бўлишди. Ҳатто, кўчма шифохоналар касал муҳтож бўладиган ҳамма нарса: дори-дармон, ичимлик ва таомлар, кийим-кечак, табиб ва дорихоналар билан ҳам жиҳозланадиган бўлди. Бундай шифохоналар доимий хастахонаси бўлмаган ерларда бир қишлоқдан иккинчи қишлоққа кўчиб юрарди. Вазир Ийсо ибн Али ал-Жарроҳ Бағдод ва бошқа шаҳарлар шифохоналарининг бошлиғи Синон ибн Собитга шундай деб ёзади: «Қишлоқ аҳли ҳақида ўйлаб кўрдим. Одатда, бу ерлар касалдан ҳоли эмас. Қишлоқларда табиблар бўлмагани учун беморлар муолажаси ҳақида ҳеч ким қайғурмайди. Шунинг учун қишлоқларни айланишга дори-дармон ва ичимликлар билан жиҳозланган табибларни жўнатишга ҳаракат қилинг. Улар ҳам бир ҳудудда ҳожат талаб этганича турсинлар ва у ердагиларнинг муолажасини қилсинлар. Шундан кейин бошқа жойларга кўчсинлар». Султон Маҳмуд ас-Салжуқий даврида баъзи кўчма шифохоналар шу даражада катталашиб кетдики, уларнинг жиҳози қирқталаб туяга юкланарди.
Доимий шифохоналарга келсак, улар пойтахт ва шаҳарларни тўлдирадиган даражада кўп эди. Ислом оламидаги кичкина шаҳар ҳам бир неча шифохонага эга эди. Масалан, Қуртубанинг ўзида элликта шифохона бор эди.
Шифохоналарнинг тури кўп бўлган. Масалан, қўшин учун алоҳида шифохоналар бўлиб, уларда махсус табиблар хизмат қилишарди. Яна маҳбусларнинг ҳам хос шифохоналари бўлган. Уларни ҳар куни табиблар айланиб чиқишар ва касалларини лозим дори-дармонлар билан муолажа этишарди. Вазир Али ибн Исо ибн Жарроҳ Синон ибн Собитга ёзган хатида қуйидаги жумлалар бор: «Маҳбуслар ҳақида ҳам ўйлаб кўрдим. Ададлари кўп бўлгани ва жойларининг ёмонлиги учун ораларида касаллари йўқ эмас. Шунинг учун уларнинг ҳузурларига ҳар куни кирадиган, дори ва ичимликлар берадиган табиблар тайинлаш керак. Бу табиблар ҳамма қамоқхоналарни айланиб, беморларни даволашлари лозим».
Шунингдек, «Тез ёрдам» нуқталари бўлиб, улар жомелар ва омма тўпланадиган жойларда бино қилинганди. Ал-Мақризийнинг айтишича, Ибн Тулун ўзининг машҳур жомеасини қурганда, унинг охирига дорихона ҳам қурган. У ерда ҳамма ичимлик ва дорилар топилар, хизматкорлар шай эди. Яна жума кунлари табиб келиб, намозхонлардан хасталикка чалинганларини муолажа қиларди.
Яна умумий шифохоналар ҳам бўлиб, улар эшигини ҳамма учун очиб қўйганди. Фақат бир-биридан алоҳида икки қисм: эркаклар ва аёллар бўлимига ажратилганди. Ҳар бўлимда бир неча зал бўлиб, ҳар бирида касалликнинг алоҳида тури кўриларди. Масалан, ички касалликларга алоҳида, кўзга, жароҳатга, синган-чиққанга, ақлий касалликларга алоҳида хоналар ажратилганди. Яна ички касалликлар бўлими ҳам бир неча хоналарга бўлинганди. Масалан, иситма-безгакка бир хона, ичбуруғга бир хона ва ҳоказо. Ҳар бир қисмнинг табиблари ва бошлиғи бўларди. Масалан, ички касалликлар бошлиғи, жарроҳлар бошлиғи, кўз касалликлари бошлиғи каби. Ҳамма бўлимнинг «соъур» деб номланган умумий бошлиғи бўларди. Бу шифохона табиблари раисининг лақабидир.
Табиблар шифохонада навбат билан ишлардилар. Ҳар бир табибга муайян вақт тайинланган бўлиб, табиб ана шу вақтда касалларни кўрадиган хонасида ҳозир туриши керак эди. Ҳар бир касалхонада эркак ва аёллардан фаррошлар, ҳамшира ва ёрдамчилар бўларди. Уларга етарли миқдорда маош белгиланганди. Яна ҳамма шифохоналарда «шаробхона» деб номланган дорихоналар бўларди. Уларда турли ичимликлар, нафис маъжунлар, тотли мурабболар, хилма-хил дори-дармонлар, бошқа ерда топилмайдиган қиммат атирлар мавжуд эди. Яна уларда жарроҳлик асбоблари, шиша идишлар, сут маҳсулотлари ва фақат подшоҳларнинг хазиналаридан топиладиган бошқа нарсалар ҳам бўларди.
Шифохоналарнинг ўзида тиббий маъҳадлар (институтлар) жойлашганди. Ҳар бир шифохонада муҳозаралар қилиш учун катта айвон бўлар, унда катта табиб (бош врач) билан бирга табиб ва талабалар дарс ўтказишарди. Ёнларида турли асбоб ва китоблар бўларди. Касалларни текшириб, муолажаларини қилиб бўлгандан кейин шогирдлар муаллимларининг ҳузурига келиб, устоз ва шогирд ўртасида тиббий мубоҳаса ва муноқашалар бошланарди. Китоблар ўқиларди. Кўпинча талабаларга амалий дарс касалларнинг ҳузурида ўтказиларди. Ҳозирги кунда шифохоналар ёнида жойлашган тиббиёт куллияларида шунга ўхшаш ҳолат бўляпти. Дамашқдаги Бемористони-Нурийда таълим олган Ибн Абу Усайбаъа шундай дейди: «Ҳаким Муҳаззабиддин ва ҳаким Имрон Бемористондаги касаллар муолажасидан фориғ бўлишгунча бирга бўлдим. Шундан кейин шайх Розийюддин ар-Раҳбий билан  ўтираман ва касалларга қандай ташхис қўйишини, касалларнинг умумий ҳолатини тавсифлашини ва уларга ёзадиган муолажа усулларини кўраман ҳамда у билан касаллар ва уларни даволаш усуллари ҳақида мубоҳаса этаман».
Табибнинг ўз ҳолича муолажа этишига рухсат берилмасди. Бунгача у мамлакатнинг катта табиблари олдида имтиҳондан ўтади, шаҳодатнома олишни кўзлаган фани бўйича рисола тақдим этади (бу рисолада ўзи ёзган асар ёки катта тиб олимлари ёзган нарсаларга шарҳ ва изоҳлар бўлиши керак). Ва булар тўғрисида имтиҳон бўлиб, фанга тааллуқли ҳамма нарса сўралади. Уларга яхши жавоб берсагина, катта табиблар томонидан табобат билан шуғулланишга рухсат берилади.
931 милодий (319 ҳижрий) йилда Халифа Муқтадир замонида айрим табибларнинг хатоси туфайли бир одам вафот этади. Шунда халифа Бағдоднинг ҳамма табибларини қайтадан имтиҳон қилишга буйруқ беради. Уларни Бағдоднинг бош табиби Синон ибн Собит имтиҳон қилади. Бағдоднинг ўзида имтиҳон қилинган табибларнинг сони саккиз юз олтмиш тўрттага етади. Бунга имтиҳон қилинмаган машҳур табиблар, халифа, вузаро ва умаронинг табиблари кирмайди.
Шуни айтишни ҳам унутмаслик керакки, ҳамма шифохоналарда тиббиётга оид ва табиб ҳамда талабаларга керакли бошқа китоблар билан тўла кутубхоналар мавжуд эди. Айтишларича, Ибн Тулуннинг Қоҳирадаги шифохонаси кутубхонасида турли илмларга оид юз минг жилддан зиёда китоб бўлган.
Шифохоналардаги тартиботга келадиган бўлсак, даволаниш ҳамма учун бепул эди. Бу борада бой ва фақир, узоқ ва яқин, ақлли ва беақлнинг фарқи бўлмаган. Хаста келганда, аввал у ташқи залда текширувдан ўтади. Агар касаллик енгил бўлса, унга ресепт ёзиб берилган ва дорилар шифохонага қарашли дорихона томонидан бепул берилган.
Агар касалнинг ҳолати шифохонада ётишни тақозо қилса, унинг исми касалхона дафтарига қайд этилган. Сўнг хаста ҳаммомга кирган, унинг кийимлари ечиб олиниб, алоҳида жойга қўйилган ва унга касалхонанинг махсус кийими берилган. Кейин касаллар ётган хонага ётқизилган ва унга яхши жиҳозланган каравот ажратилган. Касалхонага ётқизилгандан кейин табиб тайинлаган дори-дармонлар ва керакли миқдорда сиҳатига мувофиқ озиқ-овқатлар берилган. Беморлар озуқаси қўй, мол, товуқ ва турли қушлар гўштидан тайёрланган. Касалнинг тузалиш аломати этиб, бир дафъада битта нон ва битта бутун товуқни тўлиқ ейиши белгиланган. Агар муолажа ниҳоясига етган бўлса, янги кийимлар ва ишлашга қодир бўлгунча етадиган миқдорда маблағ берилган.
Шифохонанинг хоналари покиза бўлган, сувлар оқиб турган. Заллари жуда гўзал мебеллар билан жиҳозланган. Ҳамма шифохонанинг тозаликни назорат қилиб турувчи тафтишчилари ва молиявий аҳволини текшириб турувчи назоратчилари бўлган. Кўпинча халифа ёки амирнинг ўзи касаллар аҳволи ва уларга қилинаётган муомаладан хабардор бўлиб турган.
Юқорида зикр қилинган ҳолатлар Ислом оламида бино этилган ҳамма шифохоналарда – хоҳ у Мағриб, хоҳ Машриқда бўлсин, Бағдод, Дамашқ, Қоҳира, Қуддус, Макка, Мадина, Марокаш, Андалусда бўлсин – бир хил эди. Бу ўринда ана шу асрлардаги Ислом пойтахтларидан тўртта шаҳардаги тўрт шифохона ҳақида сўзлаш билан чекланамиз:

Биринчиси – Бағдоддаги Азудий шифохонаси.
Уни Азуд-давла ибн Бувайҳ 371 ҳижрий йилда қурдирган. Уни қуришдан олдин машҳур табиб Ар-Розий тунда Бағдоднинг тўрт томонига тўрт бўлак гўшт осиб қўядилар. Эрталаб гўшт қайси маконда яхши ҳидли сақланган бўлса, ўша жойда жуда катта маблағ эвазига шифохона қурилади. У ерда ишлашга йигирма тўрт табиб тайин этилиб, уларга керакли бўлган илмий кутубхона, дорихона, ошхона ва омбор берилади. 449 ҳижрий йилда халифа ал-Қоим Биамриллаҳ ушбу шифохонани янгилади ва топилиши қийин бўлган ичкилик ва дори-дармонларни жамлади. Касаллар учун жиҳозлар, кўрпа-тўшаклар, хушбўй атирлар, вақф сувлари тақдим этди. Хизматчи, табиб ва фаррошлар ёллади. Ушбу шифохонанинг эшикбон ва қўриқчилари ҳам бор эди. Яна унда ҳаммом бўлиб, унинг атрофини турли мева ва сабзавотларни ўз ичига олган боғ ўраганди. Сувдаги кемалар заиф ва камбағалларни таширди. Табиблар эртаю кеч беморларга навбат билан қарардилар.

Иккинчиси – Дамашқдаги Ан-Нурий ал-Кабийр шифохонаси.
Уни одил подшоҳ, султон Нуриддин аш-Шаҳид 549 ҳижрий/1154 милодий йилда Ғарб подшоҳларининг биридан фидя сифатида олган молга қурдирганди. Унинг биноси бутун мамлакат бўйлаб қурилган шифохоналар ичида энг гўзали бўлганди. Султон уни фақат камбағал ва мискинларга, деб шарт қўйганди. Бойларга эса фақат даволамасликнинг иложи бўлмай қолгандагина рухсат бериларди. Ундаги суюқ ва қуюқ дориларнинг ҳаммаси бепул эди. 580 ҳижрий йилда унга кирган сайёҳ Ибн Жубайр шифохона табибларининг касалларга бўлган эътиборини, ҳолларидан яхши хабардорлигини ва уларга керакли дори ва озуқаларни тайёрлашларини ижобий тавсифлайди. Яна у ерда руҳий хасталар учун алоҳида бўлим бўлиб, унда жиннилар боғлаб қўйилишига қарамай, эътибор билан муолажа қилинар ва яхши овқатлантириларди.
Тарихчилардан бирининг зикр қилишича, 831 ҳижрий йилда фазилат, завқ ва латофат аҳлидан бўлган бир ажамий киши Дамашқни зиёрат қилибди. У Ан-Нурий шифохонасига кириб, табибларининг кўплиги, касалларга яхши эътиборни ва ундаги озиқ-овқат, кўрпа-тўшак ҳамда ҳисоби йўқ латифликларни кўрган пайтда табибларнинг билимини синамоқчи бўлибди. У ўзини касалга солибди ва шифохонада уч кун қолибди. Табиббоши унинг касалини аниқлаш учун бир неча маротаба келибди. Унинг томирини ушлаб кўргач, касал эмаслигини, фақат табибларнинг билимини синаш учун келганини билибди ва унга тотли таомлар, семиз товуқлар, ширинликлар, ичимликлар ва турли мевалар беришни буюрибди. Сўнг уч кундан кейин унга қуйидаги сўзлар ёзилган қоғозни тутқазишибди: «Бизда меҳмондорчилик уч кундир». Ажамий бундан ўзининг мақсадини сезиб қолишганини ва бу муддат ичида шифохонада фақат меҳмон қилишганини тушунибди.
Бу шифохона ўзининг улуғ ишларини 1317 ҳижрий йилгача давом эттирди. Сўнг Ал-ўурабо шифохонаси бино қилинди. Ушбу шифохонага ҳозир Сурия жомесининг тиб қуллиёти эгалик қилади. Ан-Нурий шифохонаси бўлса, кейинчалик мадрасага айлантирилди.

Учинчиси – Ал-Мансурий ал-Кабир шифохонаси.
У Қоловун бемористони номи билан машҳур бўлиб, олдин амирлардан бирининг ҳовлиси эди. Султон Ал-Мансур Сайфуддин Қоловун уни 683 ҳижрий (1284 мелодий) йилда шифохонага айлантирди. Унга йилига минг дирҳам фойда берадиган вақф ажратиб қўйди. Шифохонанинг ёнига масжид, мадраса ва етимлар учун кутубхона қурдирди. Айтишларича, буларни бино қилинишининг сабаби, Султон Ал-Мансур Қоловун Аз-Зоҳир Бибрис замонида 1275 йили Рум ғазотига амир сифатида кетаётган пайтда Дамашқда касал бўлиб қолди. Ан-Нурий ал-Кабир шифохонасидан олинган дори-дармонлар билан табиблар уни муолажа қилишди ва у соғайди. Отига миниб, у шифохонани шахсан ўзи томоша қилди. Ундан ажаб ва ҳайратга тушиб, агар Аллоҳ салтанатни насиб этса, шунга ўхшаш шифохона қурдиришни назр қилди. Вақтики, у султон бўлганда, бу ҳовлини танлаб сотиб олди ва уни шифохонага айлантирди. Бу шифохона танзим ва тартибда тилларда достон бўлди. Унга кириш ва наф олиш эркаг-у аёл, ҳуру қул, бойу камбағал – барчага баробар бепул эди. Ундан тузалиб чиққан касалларга кийим берилди. Вафот этганларни шифохона ҳисобидан тажҳиз ва такфин қилиб дафн этилди. Унга тиббиётнинг турли соҳаларига қараб табиблар тайинланди. Шунингдек, касаллар хизмати учун, уларнинг жойларини тозалаш, кийимларини ювиш ва ҳаммомда ёрдамлашиш учун фаррош ва ходимлар ишга олинди. Бу иш шу даражада ташкил қилиндики, ҳар бир касалнинг хизматига икки киши ҳозиру нозир эди. Ҳар бир касал учун битта каравот ва тўлиқ жиҳоз ажратилганди. Касалликнинг ҳар бир турига алоҳида жой белгиланганди. Яна табиббоши талабаларга таълим бериши учун алоҳида ўрин ҳозирланганди. Бундаги энг ажиб ҳол шифохонадан истифода этиш фақатгина у ерда ётганларгагина хос бўлмай, балки уйида туриб муолажа истаган кишиларга ҳам керакли ичимлик, таом ва дори-дармонни бериш йўлга қўйилганди.
Бу шифохона ўзининг инсоний вазифасини шу даражада комил адо этдики, унда ишлаган кўз табибларидан бирининг айтишича, шифохонага касал бўлиб кириб, соғайиб чиқиб кетганларнинг ҳар кунги сони тўрт мингдан зиёда эди. Ундан соғайиб чиққан ҳар бир хастага кийим-кечак ва шифохонадан чиқа солиб оғир ишларни қилишга мажбур бўлмасин, дея нафақаси учун бир миқдор маблағ бериларди.
Булардан ҳам ажойиби, ҳар бир касалга бошқа касал ишлатмаган хос идишда овқат бериларди. Унинг усти маҳкам ёпилиб, шу ҳолда касалга етказилиши лозим эди.
Яна ҳам ажойиби, сариқ касаллигига чалинганлар алоҳида хонага ёлғиз ажратиб қўйиларди. Улар бу хонада босиқ қўшиқлар куйини эшитиб, ором олардилар. Ёки қиссачилар айтиб берадиган қисса ва ҳикоялардан завқланишарди. Тузалиш арафасидаги касаллар уларга кулгили ривоятларни ўйнаб берардилар ёки миллий рақсларни ижро этардилар. Ёндош масжиднинг муаззинлари уларга бомдод намозидан икки соат олдин саҳарлаб азон айтиб берардилар. Бедорлик ва бекорчилик қийнаган касалларнинг дардларини енгиллатиш учун майин овозда ашулалар айтиб туришарди. Бу ҳолат француз қўшинлари милодий 1797 йилда Мисрга киргунларига қадар давом этди. Буларни француз олимлари ҳам ўз кўзлари билан кўрганлар ва у ҳақда ёзганлар.
Тароблус шаҳрида ғаройиб вақф мавжуд бўлган. Бу вақфнинг фойдаси икки киши учун берилиши белгиланганди. Уларнинг вазифаси кунда шифохоналарда юриб касалларга ҳолати яхшилангани, юзи қизариб, кўзлари чақнаётганини, бу эса тузалаётганлик аломати эканини тез-тез уқтириб туриш эди.

Тўртинчиси – Марокаш шифохонаси.

Уни Мағрибдаги Муваҳҳидийн подшоҳларидан амирул мўминин Ал-Мансур абу Юсуф қурдирган. Шифохона Марокашдаги энг мўътадил мавзеъдаги катта майдонда жойлашган. Ал-Мансур қурувчиларга уни жуда ҳам чиройли қилиб, ҳафсала билан қуришга, унда барча дарахтлардан, гуллардан ва сабзавотлардан экишга буюрди. Шифохонанинг ҳамма уйларини айланиб чиқадиган қилиб сув оқизилди. Яна қўшимча тўртта ҳовуз қурилди. Бирининг ўртасига оқ мармар ишлатилди. Сўнг уни юнг, пахта, ипак ва теридан тайёрланган нафис жиҳозлар билан безалди. Ичимлик ва турли дори-дармонлар тайёрлаш учун дорихона бино қилинди. Касал учун кечасига алоҳида, кундузига алоҳида қишлик ва ёзлик кийимлар ҳозирланди. Бу ерда ҳам агар тузалган касал камбағал бўлса, унга то ишлагунча кифоя қилгулик нафақа тайинланди. Фарқи шуки, бу ерда бой одамга ҳам мол берилди, бу борада камбағал билан ажратилмади. Балки Марокашда касал бўлган ҳар қандай ғариб унга келтириб муолажа қилинди. У то тузалгунча ёки вафот этгунча ушбу шифохонада бўлди. Амир шифохонага ҳар жума келиб, касалларни кўрар, ҳол-аҳволлари ва табиб ҳамда ҳамшираларнинг муомалалари ҳақида сўраб-суриштирарди.

Ислом оламининг ғарби ва шарқида ёйилиб ётган юзлаб шифохоналарнинг тўртта намунасини кўриб чиқиб айтиш мумкинки, ўша кунларда Оврўпа жаҳолат зулматида сарсон эди. Улар мусулмонларнинг шифохоналаридаги дақиқлик, покизалик ва олий инсоний туйғулардан бирор нарсани билмасди. Бу ўринда олмониялик шарқшунос Макс Маерхофнинг Ислом ҳазораси юксалган ўша замонда Оврўпадаги шифохоналар ҳолати ҳақида айтганларини келтирамиз: «Араб шифохоналари ва маъмур Ислом шаҳарларидаги соғликни сақлаш низоми бизга жуда қаттиқ ва аччиқ дарс беради. Биз уларни ўша замондаги Оврўпа шифохоналарига енгилгина солиштирсак ҳам, ҳақиқий баҳолай оламиз».
Ислом оламидаги ўша фаровон замондан уч аср ўтса ҳамки, Оврўпа ҳали умумий шифохоналар маъносини билмасди. Агар ўн саккизинчи асргача касаллар уйларида ёки махсус ҳовличаларда даволанганлар, десак, муболаға қилмаган бўламиз. Чунки ўша пайтгача Оврўпа шифохоналари махсус ҳовлиларда жойлашган бўлиб, бу ҳовличалар касал бўлсин, ожиз бўлсин, уй-жойсиз бўлсин, кишиларга бошпана вазифасини ҳам ўтарди. Бунга мазкур даврлардаги Оврўпа шифохоналарининг энг каттаси Париждаги Отел Дею очиқ мисол бўлади. Уни тавсифлаб Макс Тордо ва Теннонлар шундай дейишади: «Шифохонада 1200 дона каравот бор. Ундан 486 донаси бир киши учун мўлжалланган. Қолгани эса (булардан биттасининг кенглиги беш қадам келарди) одатда учтадан олтитагача касалга мўлжалланганди. Катта заллари ҳаво кирадиган туйнуклар йўқлиги сабабли сассиқ, жуда ҳам зах ва доим қоронғу эди. Битта залда ҳар доим саккиз юз чоғли касал ерга узала тушиб, хона торлик қилганидан похол ёки полга устма-уст бўлар даражада тиқилиб ётишарди. Бу ҳолдан одам эзилиб кетарди. Ўртача ҳажмдаги битта каравотда ёш болалар кексалар билан, аёллар эркакларнинг ёнида эканини кўрасиз. (Ишонмаслигингиз мумкин, лекин бу ҳақиқат.) Йўлакдаги аёлни тифнинг иситмаси гардобида ёниб, чангак бўлиб қолган бола билан ёнма-ён топасиз. Икковлари ҳам тери касаллигига чалинган одамнинг ёнида ётишарди. Уларга берилаётган таом ҳам хаёлга келиши мумкин бўлган энг ғариб нарсалар эди. Улар яна жуда ҳам кам миқдорда ва бетартиб узоқ муддатда бериларди».
Бу аянчли тавсифга бирор нарса қўшимча қилишнинг ҳожати бўлмаса керак.
Исломда мусулмонларнинг покиза, тоза бўлишларига, ҳамиша ҳар жойда пок юриш-туришларига катта эътибор билан қаралади. Чунки Аллоҳ таолонинг амри шундай! Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломнинг насиҳатлари шундай! Сабаби Ислом дини покизалик, гўзаллик устига қурилган. Шариатимиз покиза одамдан ифлослик, разиллик чиқмайди, дуоси ижобат бўлади, деб ҳисоблайди. Поклик – мўминнинг кўзгуси. “Поклик – иймондандир”, деганлар жаноби Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам.
Ислом мусулмонларнинг тоза, пок бўлишларини таъминлашда энг майда-чуйда “икир-чикир”ларгача аралашган. Пайғамбаримиз алайҳиссалом суннатлари орқали бу соҳадаги йўл-йўриқ ва кўрсатмаларни тарғиб қилади.
Аллоҳнинг мўмин зиммасидаги ҳаққи етти кунда барча аъзосини тўла ювиб, ғусл қилишдир. Динимизда эр-хотин муносабатидан кейин, булғаниб қолганда ҳам ғусл қилиш вожиб амал ҳисобланади. Мўйловларни қисқартириш, тирноқ олиш, қўлтиқ ва киндик ости мўйларини тозалаш, хатна қилдириш, мисвок тутиш каби ишлар мусулмонларга шарт қилиб қўйилган.
Оғиз-тишларни тоза тутишга алоҳида эътибор берилган. Арок дарахтининг шохчаларидан тайёрланган махсус тиш тозалаш воситаси – мисвокдан фойдаланиш суннатдир. Пайғамбар алайҳиссалом: “Тишларингизни мисвок билан тозалаб юринглар ва тозаликка одат қилинглар”, “Агар умматимга машаққат бўлмаганида эди, ҳар намоздан олдин мисвок қилишга (яъни, тиш тозалишга) буюрар эдим”, деб таълим берганлар. Жаноби Расулуллоҳнинг (с.а.в.) бу кўрсатмалари бежизга бўлмаган. Мисвок текшириб кўрилганда, унда кўплаб фойдали ва хушбўй моддалар борлиги аниқланди. Ваҳоланки, ҳозирги замонавий тиш чўткалари Ғарбда 1806 йилдан урфга кира бошлаган.
Мусулмонлар кунига бир неча марта ювиниб, тозаланадилар. Ҳафтасига албатта ҳаммомда ёки уйларида ғусл қиладилар. Кийимларини, ҳовли-жойларини, ибодат ўринларини тоза тутадилар. Чунки бу – Исломнинг талаби. Ислом эса – тозалик дини, назофат дини, покизалик эса – диннинг ярмидир.
Мусулмонлар тозалик ҳақида ана шундай бош қотириб юришганида, Оврўпада кишилар ювинмасдан, йилига бир марта пахтани ҳўллаб артинишган, чўқинтириш пайтидаги махсус “вафтиз” сувининг таъсири кетиб қолмасин, деб сувдан сесканишган. Ҳаттоки, машҳур Версал саройида умуман ҳожатхона бўлмаган. Ўрта асрлар Францсиясида сарой ва театрларнинг бирортасида ҳожатхона бўлмаган бир пайтда Истанбулда 1400 га яқин шундай жой бўлган.
Ўша пайтларда Оврўпада оқар сувда, ҳаммомларда ювиниш нималигини билишмасди. Аммо шу даврда Марказий Осиёга сафар қилган сайёҳлардан бири Самарқанд шаҳрига шундай таъриф берганди: “Шаҳарда карвонсаройлар иккита, машҳур ҳаммомлар учта бўлган. Улардан иккитаси “Хўжа Аҳрор ҳаммомлари”, учинчиси эса Ҳаммоми Мирий, деб аталган”. 1558 йили Бухорога сафар қилган инглиз сайёҳи ва тарихчиси Антокий Женкинсон ўз хотираларида шундай деб ёзган: “23 декабрда Бақтрия еридаги Бухоро шаҳрига келдик. Шаҳар жуда катта, уйларнинг кўпи лойдан қилинган, аммо шаҳарда тош уйлар, шоҳона қурилган ва олтин суви билан нақшланган масжид-мадрасалар ҳамда миноралар ҳам кўп. Айниқса, ҳаммомлар шунақанги кўркам қурилганки, дунёда бунақасини учратмагандим. Уларни таърифлашга анча вақт кетади”.
Ўн олтинчи асрда Холландия элчиси Барон де Бусбек Усмонийлар мамлакатига сафаридан сўнг шундай деган экан: “Э, бу одамларнинг касал бўлиши аниқ. Балиқлар каби сувда “шалоп-шулуп” қилиб ювинишади. Шунчалар ҳам кўп ювиниш мумкинми?” Ҳаммомларни қўятурайлик, Усмонли салтанат шаҳарларида биздаги сардобаларга ўхшаш, ҳар бири санъат даражасига кўтарилган юзлаб чашмалар (замонавий таҳоратхоналар) бўлган.
Иброҳим Рафиқнинг “Тарих шуури” китобида ёзилишича, Валий лақабли Боязид иккинчи ҳукмронлиги даврида Истанбулга Масков князининг Михаил Плачнет исмли элчиси ташриф буюрган. Ундан ёқимсиз ҳид анқиб тургани сабабли уни ювинтириш учун ҳаммомга олиб боришган. Умрида ҳаммомни кўрмаган элчи ювинишга, ич кийимларини алмаштиришга кўниколмай, ҳаммомдан қочиб чиққан ва тезда Истанбулни тарк этган.
1600 йилларда Испания инквизицияси мусулмонларни оммавий қирғин қилгани тарихдан маълум. Ғарб тадқиқотчиларининг кундаликларида ёзилишича, жоҳил ҳукмдорлар мусулмон испанларни тозалигига, қўлтиқ ости мўйларининг олинганига қараб, насронийлардан ажратиб қатл қилган экан.
Мусулмонлар нафақат тозаликда, кийиниш, овқатланиш маданияти соҳасида ҳам оврўпаликларга ўрнак бўлишган. Биргина овқатланиш хусусида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан ўнлаб ҳадислар ворид бўлган. У зоти бобаракот умматни кўп таом ейишдан қайтарганлар. Бунинг зарарлари ва оқибатларини бугунги кунда ҳозирги тиббиёт фани ҳам, одамлар ҳам яхши тушуниб қолишди.
Пайғамбар алайҳиссалом кечқурун ётишдан олдин сув ва таом солинган идишлар устини ёпишни, синиқ, дарз, лаби учган идишларни ишлатмасликни буюрганлар. Ўша жойларда турли зарарли нарсалар (микроблар) бўлишини ҳали заррабин (микроскоп) кашф этилмасдан ўн тўрт аср аввалдан кўра билганлар. У зот овқат олдидан ва кейин қўл ювиш, овқатга пуфламаслик, хотиржам, ўтириб овқатланиш, таомни иссиғича истеъмол қилмасликка ҳам тарғиб қилганларки, буларнинг ҳаммасида ҳам ҳикмат бор.
Ваҳоланки, Ғарбда овқатланиш соҳасидаги маданият жуда орқада эди. Биргина мисол келтириб ўтиш кифоя: ўрта асрларда Бранденбург шаҳзодаси аслзодаларни ўз саройидаги зиёфатга чорлар экан, таклифномага: “Гўшт егандан кейин суякни орқага отиш йўқ, ёғли оғизни енг билан артиш йўқ, товоқни кўтариб, остига тупуриш йўқ”, деб изоҳ ёзишга мажбур бўлган экан. Ҳатто, ҳозирда Ғарбдаги кўпгина ўлкаларда бўлганимизда, оврўпаликларнинг жамоат жойларида, ҳатто, дастурхон устида бемалол рўмолчага бурун қоқаётганларини, ҳамманинг кўз ўнгида тиш кавлаётганларини, овоз чиқариб, бетартиб овқатланишларини кўриб, ҳайратимиз ошганди. Бундай мисолларни  кўплаб келтириш мумкин. Ана шуларнинг ўзиёқ, Ислом ҳазораси Ғарб ҳазорасидан анча илғор бўлиб келганини исботлаб турибди.