1868 йилги Самарқанд мудофааси, шунингдек, Самарқанд қала мудофааси сифатида ҳам маълум, ҳозирги Ўзбекистон ҳудудидаги Самарқанд шаҳридаги ҳарбий тўқнашув эди. Воқеа 1868 йил июнь ойида содир бўлган. Мудофаа вақтида рус император аскарларининг кичик гарнизони Бухоро амирлиги ва унинг иттифоқчиларининг катта армияси томонидан қамал қилинган. Бухороликларнинг иттифоқчилари Қўқонликлар, шунингдек, Ўзбекистон ва Туркманистон ҳудудидаги қабилалар эди. Самарқанд мудофааси Бухоро амирлигига қарши урушнинг 1868 йилги кампаниясида муҳим роль ўйнади.

Константин Кауфман бошчилигидаги босқинчи рус армияси 1868 йил май ойида Чўпон-ота тепаликларидаги жангдан сўнг Самарқандни эгаллади. Шаҳарнинг ўзи рус қўшинларига қаршиликсиз таслим бўлди.

Самарқанд қаласи Бухоро амирига қарши уруш давом этаётган пайтда рус қўшинларининг штабига айланди. Май ойининг охирида Кауфман амирни далада тор-мор этиш учун асосий армия билан шаҳарни тарк этди. Кауфман қалани таъмирлаш ва шаҳарни қўриқлаш учун пиёда ва саперлардан иборат кичик гарнизонни қолдирди.

Асосий рус армияси шаҳардан узоқда бўлган пайтда, Самарқанддаги кичик рус гарнизони кўплаб Марказий Осиё қабилаларидан иборат катта армия томонидан кутилмаганда қамал қилинди. Келган армиядан ташқари, Самарқанд фуқаролари ҳам рус гарнизонига қарши исён кўтаришди.

Бутун шаҳарни ҳимоя қилишнинг имкони йўқ эди, шунинг учун оз сонли рус гарнизони қалада мудофаа қилишга мажбур бўлди.

Олти кун давомида рус гарнизони қамалдаги армия томонидан амалга оширилган кўплаб ҳужумларни қайтарди. Баъзи ҳолларда гарнизон йўқ бўлиш арафасида эди. Юқори йўқотишларга қарамай, рус гарнизони Кауфманнинг асосий армияси шаҳарга қайтиб, қамални олиб ташлагунча муваффақиятли ушлаб турди.

Қаланинг муваффақиятли мудофааси бухороликларга Самарқандни қайтариб олишга имкон бермади.

Самарқанднинг муваффақиятли мудофааси, Зерабулоқдаги рус ғалабаси билан бирга, амирнинг барча армияларини бутунлай тор-мор этди. Амирда русларга қарши курашиш учун бошқа воситалар қолмаган эди ва у тинчлик шартномаси тузишни сўрашга мажбур бўлди.

1868 йилги кампания якунида Бухоро амирлиги Россия империясининг протекторатига айланди.

Бу ғалабалар Россия империясининг Рус Туркистонининг янги ҳудуди устидан назоратини мустаҳкамлади ва Бухоро амирлигининг қисман парчаланишига олиб келди.

Самарқанд қаласи мудофааси Туркистон юришларидаги энг муҳим эпизодлардан бирига айланди.

Рус босқинчи қўшинларининг Самарқандга кириши

Иржар остида Бухоро қўшинлари устидан қозонилган ғалабадан сўнг генерал фон Кауфман амир Музаффарга Россия фойдасига ўзгартирилган янги чегара лойиҳасини тасдиқлашни таклиф қилди. 1868 йил баҳорида Бухоро томони уни имзолашдан бош тортиши ҳарбий ҳаракатларнинг қайта бошланишига олиб келди. Кауфман амирни империя мулкларига бостириб киришга тайёргарлик кўришда айблаб, 4 мингдан ортиқ аскардан иборат ҳарбий отряд тўплади, 1868 йил апрелда Заравшон юришига киришди ва амирликнинг энг йирик шаҳри Самарқандни эгаллашга қарор қилди.

Бу вақтга келиб Бухоро қўшинлари Самарқанднинг Чўпон-ота тепаликларида жойлашган эди. 1868 йил 1 майда рус қўшинларининг тепаликларга ҳужуми бошланди. Сарбозларнинг тўхтовсиз милтиқ ва замбарак ўқларига қарамай, рус аскарлари дарёдан ўтиб, бухороликларнинг авангардини тор-мор этдилар, Чўпон-ота тепалигига кўтарилдилар ва уларни чекинишга мажбур қилдилар.

Бир қатор мағлубиятлар 1868 йил май ойида Бухоро амири Музаффар қўшинларини Самарқанд дарвозаларига олиб келди, улар мустаҳкам деворлар ортида яширинишни мақсад қилишган эди, аммо чексиз солиқлардан безор бўлган шаҳар аҳолиси Бухоро армияси олдида дарвозаларни ёпди.

1868 йил 14 (26) майда рус қўшинлари XVIII аср охиридан бери Бухоро амирлигини бошқарган Манғитлар сулоласи ҳукмронлиги остида бўлган Самарқандни эгаллади.

Самарқанд қаласи

Самарқанд рус қўшинлари томонидан эгаллангандан сўнг. Самарқанд қаласи рус армиясининг штабига айланди. Қала шаҳарнинг чеккасидаги тепаликда жойлашган эди.

Қалани шаҳар ва боғлардан ажратиб турган қала девори қадим замонларда қурилган. Девор катта лой бўлакларидан қурилган. Деворнинг ўртача баландлиги 3 дан 4 саженгача – 6-9 метр эди. Деворнинг қалинлиги баъзи жойларда 12 метргача етган. Асрлар давомида таъмирланмасдан ва парвариш қилинмасдан турган, вақт ўтиши билан ярим вайронага айланган девор фақатгина парда вазифасини ўташи мумкин эди, лекин тўсиқ сифатида эмас.[3]

Қала девори нотўғри кўпбурчак шаклида эди. Бутун қалада иккита дарвоза ва битта кичик эшик бор эди. Жануб томонда Бухоро дарвозалари, шарқ томонда Самарқанд дарвозалари, шимол томонда эса кичик эшик бор эди.[3] Шимолий томон булоққа қараган эди. Қаланинг шимолий қисмида қабристон ва Сарбоз ҳовлиси бор эди. Шарқий қисмида Хон саройи ва Самарқанд дарвозалари бор эди. Жанубий томонда Бухоро дарвозалари бор эди.

Техник жиҳатдан, қала ҳужумга ёмон тайёрланган эскирган мустаҳкамлаш иншооти эди. Қалада артиллерия учун барбетлар, отиш учун банкетлар, милтиқдан отиш учун бойницалар йўқ эди. Шаҳар томондан уйлар, дўконлар ва саклялар қала деворига зич ёпишиб кетган эди – бу ёпишиб кетган бинолар охир-оқибат душманлар учун панагоҳ бўлиб хизмат қилди, шунингдек, душманлар девордан осонгина ўтиши мумкин бўлган зинапоя бўлиб хизмат қилди.[3]

Қаланинг хандақи ҳам қолмаган эди. Хандақ ўрнига қаланинг бутун периметрини ўраб турган жарлик қолган эди. Баъзи жойларда жарлик қулаб, у ерда кенг бермалар ҳосил бўлган эди.

Терентьев, Верещагин ва Воронец каби кўплаб манбалар ҳам қаланинг, ҳам бутун Самарқанднинг ўта қаровсиз аҳволда эканлигини тасвирлайди.

Сувга келсак, қалада битта асосий ариқ бор эди, у Бухоро дарвозалари яқинида қалага кирарди; у ердан сув бутун қала бўйлаб тарқалиб, бир нечта ҳовузларни тўлдирарди ва кейин Сарбоз ҳовлиси яқинида яна шаҳарга чиқарди. Қалада қудуқлар ҳам бор эди. Бироқ, барча қудуқлар тиқилиб қолган эди. Қаланинг шимолий девори ортида яхши сувли булоқ бор эди, унга кичик эшик олиб борарди – қамал бошланганда рус гарнизони бу булоққа киришни йўқотди. Барча сув таъминоти жойлари, жумладан ариқлар, ҳовузлар ва қудуқлар тозалаш ва таъмирлашни талаб қиларди. Қамал бошланганда, ҳужум қилувчилар дарҳол шаҳар сув таъминотини тўсиб қўйдилар.[4]

---
Қалани таъмирлаш ва мустаҳкамлаш режалари

Кауфман Самарқандни тарк этганида, у шаҳарни қўриқлаш учун кичик гарнизонни қолдирди. Шу билан бирга, таркибида сапёрлар бўлган гарнизон қалани тартибга келтириши, таъмирлаш ишларини бошлаши ва бир нечта мустаҳкамлаш иншоотларини қуриши керак эди.

Мудофаа шарт-шароитлари

Заравшон водийсидаги мавқени мустаҳкамлаш учун генерал Кауфман Бухоро қўшинларини тор-мор этиш ва баъзи мустаҳкамланган пунктларни эгаллаш учун турли жойларга отрядлар жўнатди. Рус қўшинлари қўмондонининг ўзи 30 май куни амирга қарши чиқди ва Самарқандда кичик бир отряд қолдирди. Самарқандда 4 рота пиёда аскар, бир рота сапёр, 2 замбарак ва 2 мортира қолдирилди. Гарнизонга майор Штемпель қўмондонлик қилди, унинг ихтиёрида 660 та найза бор эди, шу жумладан беморлар ҳам.

Генерал Кауфман кетганидан сўнг Самарқанд аҳолиси қолдирилган гарнизоннинг озлигини кўриб, муллаларнинг ташвиқотига осонликча берилишди. 1 (13) июнь куниёқ эрталаб бозорда оломон шовқин солиб, русларга тошлар отилар, шаҳар деворлари ташқарисида эса катта оломон тўпланар эди.

Ўз автобиографиясида Василий Верешчагин ўз хавфсизлиги учун қаладан чиқмасликни унга қандай маслаҳат беришганини эслайди.[5]

---
Рус гарнизонининг ҳолати

Рус гарнизони 650 дан 660 кишигача бўлган. Артиллериядан иккита тўп ва иккита мортира бор эди. Қалада руслар шаҳарга кирганларида қўлга киритган 24 та Бухоро тўплари ҳам бор эди. Бироқ, рус қўмондонлари барча Бухоро тўпларини михлаб қўйишни буюрдилар. Михланган тўпларга снарядлар танлаб олинган эди. Қамал пайтида гарнизон атиги тўртта Бухоро тўпини михлашга муваффақ бўлди ва уларни ҳужум қилувчиларга қарши қўллади.[6]

Қалада 200 000 патрон захираси бор эди – ҳар бир аскарда бўлган патронлар тўплами ҳисобга олинмаган. Қаладаги порох захираси 90 пуд – тахминан 1475 килограмм эди. Шунингдек, 95 ракета ва 150 ярим пудлик қўл гранаталари ҳам мавжуд эди.[6]

Озиқ-овқатга келсак, қалада бутун гарнизон учун икки ойга етадиган ун ва ёрма захираси бор эди. Гўшт ва туз захираси анча камроқ эди – кичик захира қамалнинг биринчи кунларида тугаб қолди. Қалада отлар учун ем-хашак захираси ҳам йўқ эди. Қамал бошланишига қадар қалада на сув манбаи, на тоза сув захираси бор эди.[6]

Самарқанддаги қўзғолон ва келган қўшиннинг ҳужуми

Шаҳрисабз беклари Кауфманнинг Самарқанддан кетганини билиб, ҳарбий кучларни тўплашни ташкил қилишди ва шаҳарга хитой-қипчоқлар, найманлар, қорақалпоқлар ва бошқа қабилаларнинг кўплаб қуролли отрядлари яқинлашди. Шу билан бирга, рус иштирокига қарши бўлган партиялар шаҳар аҳолиси орасида исён уюштиришга муваффақ бўлди.

Терентьев маълумотларига кўра, душманлар сони 65 000 кишига етган, улар таркибида:

25 000 шахрисабзликлар
15 000 сартлар ва қипчоқлар
Русларга қарши қўзғолон кўтарган 15 000-25 000 Самарқанд аҳолиси.

Жами: 55 000-65 000.[7]

Заравшон жанги куни Самарқандда қўзғолон бўлди, шаҳарнинг ўзи эса 40 минг кишилик Шаҳрисабз беклари қўшини томонидан қамал қилинди.

Шаҳар мудофааси

Майор Штемпель ўз кучларининг озлиги сабабли шаҳарни ҳимоя қилиш имконига эга бўлмай, қалага чекинди ва уни мудофаа ҳолатига келтиришга буйруқ берди. Қалага кўплаб яҳудий оилалари ва рус савдогарлари чекиндилар. Савдогарлар, шунингдек, Марказий Осиё бўйлаб саёҳат қилган машҳур рассом Василий Верешчагин ҳам қала мудофаасида фаол иштирок этдилар[8].

2 июнь куни бухороликлар, зурна ва ноғора садолари остида ёввойи қичқириқлар билан шаҳарга ёриб кириб, ҳамма томонга тарқалишди. Кўп ўтмай, улар катта оломон бўлиб, темир чангаклар билан қала деворларига ёпишиб, уларга ташланишди.

Қала деворларининг қалинлиги баъзи жойларда 12 метрга етган ва ҳужум қилувчилар уни ёриб ўта олмаган. Мудофаанинг заиф нуқтаси иккита дарвоза эди: жанубий девордаги Бухоро дарвозалари ва шарқий девордаги Самарқанд дарвозалари. Рус отрядида ўқ-дорилар ва озиқ-овқат узоқ мудофаа учун етарли миқдорда мавжуд эди. Қамал қилувчилар биринчи ҳужумни Бухоро дарвозаларига амалга оширдилар, уларни майор Альбедил бошчилигидаги 77 аскар ҳимоя қилди.

Шаҳрисабзликлар уч марта дарвозаларни бузишга ва девордан ўтишга уринишди, аммо ҳар сафар улар аниқ милтиқ ўқи билан қайтарилди. Альбедилнинг ўзи оғир яраланди. Ниҳоят, ҳужум қилувчилар дарвозаларни ёқишга муваффақ бўлишди. Айни пайтда Самарқанд дарвозаларида прапорщик Машиннинг 30 аскари мудофаани ушлаб турарди. Бу ерда ҳужум қилувчилар ҳам дарвозаларни ёқиб, улар орқали ичкарига киришга уринишди, аммо аскарлар уларни найзалар билан ҳайдаб чиқаришди. Жанг қизиган пайтда Самарқанд дарвозалари ҳимоячиларига прапорщик Сидоров бошчилигидаги 3-ротанинг взводи, яъни мобил резерв ёрдамга етиб келди. У душманнинг ҳужумини қайтаришга ёрдам берди, сўнг тезлик билан Бухоро дарвозаларига шошилди ва Альбедил отрядини қўллаб-қувватлади.

Дарвозалардан ташқари, Шаҳрисабзликлар қалага шарқий девордаги ёриқлар орқали киришга уринишди. Улар бевосита деворларга ҳам чиқишди, бунинг учун қўл ва оёққа кийиладиган темир илгаклардан фойдаланишди. Бироқ, ҳамма жойда ҳужум қилувчиларни аскарларнинг аниқ ўқи кутиб олди. Кечгача ҳужумлар тўхтади, аммо бу вақтинчалик муваффақият русларга қимматга тушди: 20 оддий аскар ва 2 офицер ўлдирилди. Мудофаанинг дастлабки икки кунидаги русларнинг умумий йўқотишлари 150 киши ўлик ва ярадорларни ташкил этди[9].

3 июнь куни эрталаб ҳужум қайта бошланди. Бухоро дарвозалари мудофаасига Альбедил ўрнига подполковник Назаров бошчилик қилди, у расман ҳеч қандай лавозимни эгалламаган эди. Бу офицер жасур, аммо жуда қўпол, манмансираган, ҳеч қандай ҳокимиятни тан олмайдиган одам сифатида танилган эди. Аскарларни руҳлантириш учун у дарвоза олдига ўзининг сафар каравотини қўйишни буюрди, бу билан тунда ҳам позициясини ташлаб кетмаслигини таъкидлади. Бироқ, Назаровга ухлаш насиб қилмади. Соат 8 да Шаҳрисабзликлар дарвозаларнинг куйган қолдиқларини бузиб, руслар томонидан қурилган баррикадани очиб, битта тўпни эгаллаб олишди. Аскарлар найза билан ҳужумга ўтишди. Қизғин қўл жангидан сўнг қамал қилувчилар чекиндилар, аммо кўп ўтмай бошқа йўналишларда ҳужумни қайта бошладилар.

Комендант, майор Штемпель, зарурат туғилганда саройга чекинишга қарор қилди, шунинг учун у фаол равишда мудофаа ҳолатига келтирилди. Душманнинг босимига бу охирги таянч нуқтасида ҳам дош бериш имкони бўлмаганда, умумий келишувга кўра, ҳамма нарсани портлатишга қарор қилинди, шу мақсадда 4 июнга ўтар кечаси бутун порох ва снарядлар саройга олиб келинди[10]. 4, 5 ва 6 июнь кунлари Шаҳрисабзликлар хусусий ҳужумлар уюштирган бўлсалар ҳам, улар заифлашди. Буни кўриб, гарнизоннинг ўзи чиқишлар қилиб, шаҳардаги сакляларни ёқишни бошлади[8].

7 июнь куни генерал Кауфмандан у шошилинч марш билан ёрдамга келаётгани ҳақида хабар олинди[8].

8 июнь куни Бухоро қўшинлари шаҳарни шошилинч равишда бўшатишни бошладилар ва душманнинг сўнгги оломони қала гарнизони томонидан ҳужумга учради. Кўп ўтмай, илғор казаклар пайдо бўлди, уларнинг ортидан генерал Кауфман отряд билан шаҳарга кирди. Аҳолини жазолаш учун шаҳарнинг асосий қисми бўлган бозорни ёқиб юбориш буюрилди, бундан олдин эса аскарларга шаҳарнит талон-тарож қилишга рухсат берилди.

8 кунлик мудофаа давомида рус гарнизонининг йўқотишлари 49 киши ҳалок бўлган ва 172 киши яраланганларни ташкил этди.[11]

Абу Муслим тайёрлади