Европаликлардан биринчилар бўлиб Голландия денгизчилари — адмирал Роггевен жамоаси Пасха оролига ташриф буюрди.
Уларнинг сўзларига кўра, оролчилар орасида оқ тери, қўнғир тери ва бронза-қизил терили одамлар бор эди.
Оролчилари агдарилган қайиқларга ўхшаш найзадан ясалган уйларда яшаган.
Роггевен ва унинг жамоаси уларни оқ терига эга деб ҳисобланган гуруҳ, катта дискли, делинган қулоқларнинг соҳиблари, шунингдек, вожд ва жрецлар билан учрашдилар.
Бироқ Голландия денгизчиларини энг ҳайратга солган нарса — ҳайкаллар эди.
Адмирал Роггевен кемаси журналидан шундай ёзув топилган:
«Дастлаб бу тош юзлар бизга жуда қаттиқ таъсир қилди; Биз тушунишга қийналдик — қандай қилиб оролчилар мустаҳкам арқонлар ва йирик қурилиш механизмларисиз, баландлиги камида тўққиз метр ва анча катта бўлган ҳайкалларни барпо қила олдилар?»
Бироқ Роггевен учун бу сир узоққа чўзилмади.
У ҳайкалнинг бир бўлагини синдириб, улар аслида хом гиламдан ясалиб, тош парчалари билан қопланган деб ўйлади.
Бу Тинч океандаги ер бўлаги қарийб ярим аср давомида четда қолди.
Бироқ унинг мавжудлиги кенг маълум бўлганидан сўнг, у Европа ва Америка денгизчилари учун магнитга айланди.
1770 йил октябр ойида Перу вице-қироли махсус экспедиция юборди ва Испания флоти командири икки ҳафталик сузишдан сўнг оролга етди.
Бир неча йил ўтиб, Пасха оролига яна узоқроқ ҳудудлардан ташрифлар бўлди.
Англиялик машҳур денгизчи, капитан Жеймс Кук 1774 йил март ойида оролга етди.
Унинг гуруҳи таркибида Таити оролидан келган полинезиялик Махине ҳам бор эди, у оролчилар билан чекланган даражада мулоқот қила оларди.
Кук ташриф буюрган пайтда оролчилар жуда камбағал ҳолда яшаган.
Йигирма йил ўтиб, француз экспедицияси Лаперуз оролга келганда эса ҳеч қандай очлик изларини кўрмади.
Французлар хулоса қилишди: Кук ташриф буюрган пайтда оролчилар ғорларда яширинган бўлиши мумкин.
Экспедиция рассоми қандайдир сабабга кўра, Пасха ороли аҳолисини ва уларнинг ҳайкалларини европаликларга хос хусниёт билан тасвирлади.
Пасха ороли илмий тадқиқот объектига айлангунга қадар, тирик қолган оролчилар сони ҳайкаллар сонига қараганда анча кам бўлган.
1886 йилда «Могикан» америкалик ҳарбий кемаси жамоаси оролнинг топографик харитасини чизди ва 555 та ҳайкални ҳисоблаб чиқди.
Кейинги археологик экспедициялар янги кашфиётларни амалга оширди.
Ҳозирги кунда 900 дан 1000 гача ҳайкал (моаи — «образлар») мавжуд.
Денгиз ярим орол соҳилларини емирганлиги сабабли, бир неча ҳайкаллар денгизга қулаганлиги ҳақида маълумотлар мавжуд.
Ҳайкалларнинг баландлиги 2 метрдан 11 метргача ўзгариб туради,
бироқ уларнинг умумий услуби ва шакли бир хил:
•    узун бош ва тана,
•    илғорланган эгри ияк,
•    чўзилган қулоқ мўйчаллари,
•    ҳайкалларнинг қўллари танасининг ён томонига жипс ёпишган,
•    кафтлари қоринга қўйилган.
Баъзи ҳайкалларда қизил ва оқ тошдан ясалган кўзлар мавжуд.
Шунингдек, уларнинг бошида пукао — ёқутимон тошлардан ёки маржондан ясалган калла уюми бор.
Бу денгизчилар томонидан тилга олинган қизил тусли парли тош ёки бош кийимни ифодалаши мумкин.
230 га яқин ҳайкаллар аввалроқ тўғри туриб, учтадан ўн бештагача бўлган сафларда жойлашган.
Бир пайтлар 250 дан 300 гача платформа мавжуд бўлган ва улар деярли барчаси соҳил бўйлаб жойлашган.
Ҳайкаллар оролнинг ички томонига қараб туриб, гўёки оролчиларни кузатиб турган улкан қўриқчилардай кўринишга эга.
1722 йилда Роггевен версияси тақдим этилгандан сўнг, ҳайкалларни қандай қилиб қуришгани ва ташиб келтиришгани ҳақида кўплаб мунозаралар бўлди.
«Қадимги космик саёҳатчилар» назарияси тарафдори Эрих фон Дэникен шундай таъкидлайди: бу ҳайкаллар маҳаллий асбоб-ускуналар билан ясалиши мумкин эмас эди.
Бироқ археологлар Пасха ороли жамияти ва унинг ҳайкаллари ҳақида бошқа манзарани тузишди.
Биринчи кўчманчилар IV–VII асрларда оролга келган.
Тош платформалар ерлаштириш дастлабки даврда яратилган, ҳайкаллар эса X асрдан сўнг тайёрлана бошланган.
1680 йилдан кейин катта ижтимоий тартибсизликлар юз берди ва бу ўзаро урушга олиб келди, бу эса тош карьерлардаги ишларга нуқта қўйди.
Шундай қилиб, Пасха ороли ҳайкаллари 500 йил давомида яратилган, ташилган ва жойлаштирилган.
Аммо уларни қандай қилиб қазиб олишган, катта масофаларга ташишган ва турли жойларга ўрнатишган?
Археологик далиллар, тажрибалар ва оролчиларнинг оғзаки анъаналари таҳлил қилинди.
Ҳайкаллар яратиш учун асосий тош материал манбаини аниқлаш қийин эмас эди, чунки бунинг ўзи ҳам улкан ёдгорлик эди.
Эски вулқон — Рано-Раракунинг кратерида жойлашган тош карьери ҳайратга солувчи манзарани ташкил этади.
Бу ерда тайёр ҳайкаллар қолдирган юзлаб бўш ўйиқлар ва тахминан 400 та тугалланмаган ҳайкаллар мавжуд.
Улар орасида El Gigante номли 22 метрлик ва 270 тонна оғирликка эга ҳайкал ҳам бор.
Испанлар шундай таъкидлашган: Рано-Рараку вулқонидаги қўнғир-сариқ туф қаттиқ юзали бўлган.
Бироқ, устки қатламни тешганда, унинг ички қисми бор-йўғи силлиқланган борли тоғ жинси бўлиб чиқади.
Бу сув билан юмшатилса, осон қайта ишланадиган материал.
Ҳайкалларни чопиш учун ташланган қуроллар шубҳасиз қаттиқ тошдан ясалган ўткир болталари бўлган.
1955 йилда Тур Хейердал раҳбарлик қилган норвегиялик археологик экспедиция Рано-Рараку карьерини ўрганди.
Ҳейердал маҳаллий мэрдан ташрифи давомида бир ҳайкални тажриба сифатида кесиб чиқишга рухсат олди.
Олти киши 3 кун давомида сув билан юмшатиб, тошни йўниб йўналтиришган.
Натижада 5 метрлик ҳайкал шакли пайдо бўлди.
Ҳейердал ҳисоб-китобларига кўра, олти киши бир йил ичида тўлиқ ҳайкал ясаши мумкин эди.

ПАСХА ОРОЛИНИНГ СИРИ
Улкан ҳайкаллар она тошдан ажратилгандан сўнг, айримлари 9 кмгача бўлган масофада махсус тош платформаларда белгиланган жойга ташилган. Ҳайкалларнинг энг катталари ва оғирлари нисбатан қисқа масофага кўчирилган. Бу уларнинг оғирлиги эмас, балки улкан шаклларининг мўртлиги билан боғлиқ бўлиши мумкин. Энг катта кўчирилган ҳайкал – Паро, 10 метр бўйи ва 80 тонна вазнга эга бўлган гигант – тахминан 6 км масофада ноҳамвор ерлар орқали ташилган.
XVIII–XIX асрларда Пасха оролига ташриф буюрган денгизчилар ҳайкалларнинг дарахт роликлари ёки михдори бўлмаган ҳолда қандай қилиб кўчирилганига ҳайрон қолган эдилар, зеро оролда ҳеч қандай ўрмон йўқ эди. Бироқ археологлар шуни аниқлашдики, Пасха оролининг ландшафти илгари мутлақо бошқача бўлган. Оролдаги учта кўлдаги чангчўпларни таҳлил қилган олимлар, 1786 йилда Лаперуз томонидан илгари сурилган тахминни тасдиқлади: бу ер илгари қуюқ ўрмонлар билан қопланган бўлган. Бу ўрмонларда асосан 22 метргача ўсадиган, танаси тахминан 1 метр диаметрга эга бўлган Чили пальмаси устунлик қилган.
Шу боис, олимлар ҳайкалларнинг дарахт ва ўсимлик толасидан тайёрланган арқонлар ёрдамида ташилгани ҳақидаги тахминга қарши чиқмаганлар. Биринчи тажриба Тур Хейердал раҳбарлигида ўтказилган бўлиб, 180 нафар эркак, аёл ва болалар V-шаклдаги ёғоч чанада боғланган 4 метрлик ҳайкални қисқа масофада кўчиришга муваффақ бўлган.
1955 йилдаги норвегияликлар экспедицияси чоғида оролликлар Хейердалга ҳайкалларнинг ўзлари ҳаракат қилганини, томондан томонга тебраниб, ҳаракатланганини айтишган. Чех муҳандиси Павел Павел бу ҳикояларни ўқиб чиқиб, бетон ҳайкал нусхасида муваффақиятли тажриба ўтказган. Шу сабабли, 1986 йилда Хейердал уни экспедицияга таклиф этган. 4 метрлик ҳайкалнинг бош ва пойдеворига арқонлар боғлаб, 15 киши уни аста-секин олдинга суришга муваффақ бўлди. Улар ҳайкални айлантириб ва буриб ҳаракатлантирдилар – худди ошхонада музлатгични ҳаракатлантиргандек. Бироқ ҳаракатлантирилган масофа бир неча метрдан ошмаган.
Ушбу тажриба натижаларига берилган баҳо бир-биридан фарқ қилади: Тур Хейердал Павел усулини жуда самарали деб атаган, аммо америкалик археолог доктор Жо Энн Ван Тилбург ҳайкал пойдевори сезиларли даражада шикастланганини ва бу нафақат оролликларни, балки олимларни ҳам норозиликка сабаб бўлганини таъкидлаган. Америкалик геолог доктор Чарлз Лоув ҳам бетон ҳайкал билан шу каби тажриба ўтказган ва у ҳам пойдеворнинг шикастланишини кузатган. Шунинг учун у ҳайкални ёғоч роликлар устига қўйиб тортишга қарор қилган. Бу усул билан 25 киши ҳайкални 50 метрга атиги икки дақиқада ҳаракатлантиришга муваффақ бўлган, бироқ нотўғри жойлаштирилган катоклар сабабли ҳайкал тез орада йиқилиб, синган.
Ван Тилбург компьютерда яна бир усулни синаб кўрди, у ҳайкални ёғоч рамка устига ётқизиб, уни ёғоч катокларда ҳаракатлантиришни таклиф қилди. Бу усул, эҳтимол, ноҳамвор жойларда ҳайкалларни ташиш учун ишлатилган бўлиши мумкин, вертикал ҳолатдаги катокларда ҳаракатланиш эса текис ер учун мос бўлиши мумкин.
Демак, бажарилган ишлар миқёси ҳайрат уйғотади. Пасха оролининг қадимги аҳолиси ҳақиқатан ҳам улкан ютуқларга эришган. Бироқ улар кимлар эди? Қаердан келган эдилар?
Пасха оролининг аҳолиси илк тадқиқотлардан бери олимларни қизиқтириб келган. Тадқиқотчилар, асосан лингвистик маълумотларга асосланиб, оролликлар полинезияликлар эканлигини аниқлаганлар. Бу ўша вақтдаги умумий қабул қилинган фикрга мос келар эди, унга кўра полинезияликлар Тинч океани оролларига Меланезиядан шарқ йўналишда тарқалганлар.
Тур Хейердал эса бу расмий қарашларга қарши чиқди. У маданий ўсимликларнинг тарқалишини асосий далил қилиб олиб, Полинезиянинг шарқдан, жумладан, Перу аҳолиси томонидан ўзлаштирилганини даъво қилди. Бироқ профессионал археологлар унинг фикрига шундай эътироз билдирдилар: «Қадимги перуанликларда океанга чиқа оладиган кемалар бўлмаган, чунки уларнинг бальса ёғочидан ясалган қайиқлари узоқ денгиз сафарлари учун мутлақо яроқсиз бўлган».
Шунда 1947 йилда Хейердал «Кон-Тики» деб номланган инкларнинг қуёш худоси шарафига аталган бальса салда машҳур экспедицияни уюштирди. Перу қирғоқларидан буксир ёрдамида олиб чиқилган Хейердал ва унинг беш нафар шериги (шунингдек, бир тўти) 101 кун давомида очиқ денгизда сузиб, 4300 миль масофани босиб ўтдилар ва оқибатда Туамоту ороллар гуруҳига кирувчи Рароива номли одам яшамайдиган атоллга етиб бордилар.
Американинг Полинезия билан алоқаси мумкинлигини исботлаган Хейердал ўз назариясини ривожлантиришга киришди. У Полинезия аввал Тиауанакодан (Боливия) келган оқ танли ирқ томонидан тахминан милодий 800 йилда, кейин эса 1100–1300 йиллар оралиғида Британия Колумбиясидан келган қавмлар томонидан ўзлаштирилганини даъво қилди. Улар эса вақт ўтиши билан маҳаллий аҳолини сиқиб чиқарган.

Абу Муслим