(А. Низовский материаллари асосида)

Норвегиялик альфарлар, Дания ва Швеция эльвалари, англосакс гномлари ва эльфлари, Германиялик альблар… Улар донолар, сеҳргарлар, металларни қайта ишлаш бўйича буюк усталар, сеҳрли буюмлар яратувчилари сифатида тасвирланади… Бу сирли мавжудотлар ҳақидаги ривоятлар Шимолий Европанинг турли халқлари орасида кенг тарқалган.

Дунёнинг кўплаб ҳудудларида карликлар ҳақидаги афсоналар мавжуд бўлиб, улар одатда илк маҳаллий аҳоли сифатида тилга олинади. Уларнинг пайдо бўлиши билан одамлар уларнинг ўрнини эгаллаган, карликлар эса изсиз ғойиб бўлган, ер остига кетган. Россияда «оқ кўзли чудь» ҳақидаги ривоятлар бутун Шимолий ҳудудларда тарқалган бўлиб, бу халқ ер остига ғойиб бўлган деб ҳикоя қилинган.

Карликлар ҳақидаги кўплаб афсоналар ортида нима яширинган? Ва нега бу афсоналарнинг маркази айнан Европанинг Шимолида, Муз океани билан ўралган ҳудудда жойлашган?

Европанинг энг қадимий халқларидан бири бўлган ирланд кельтлари ўз ривоятларида «Туату де Данан» — Дану Илоҳанинг қабилалари деб аталган сирли Шимолий ороллар аҳолиси ҳақидаги афсоналарни сақлаб қолганлар. «Улар сеҳр-жоду, магия, друидлик ва афсунгарликни билишарди, — деб хабар беради қадимги сага, — ва улар бутпараст донолардан сеҳр ва фанларда, шайтон санъатларида, барча нозик ҳунарлар борасида устун эдилар». Улар ўзларининг тўрт шаҳри — Фалиас, Гориас, Муриас ва Финдиасда «сеҳр ва бошқа сирлар»ни ўрганишган ва сеҳрли буюмлар яратишган. Улардан бир қисми ўзлари билан бирга Ирландияга келган.

Шимолий ороллар — «Ируат юрти» — Шимолда, Скандинавияга яқин жойлашган эди. Бу ўлка оддий одамлар учун етиб бўлмас ҳудуд саналган.

Ўрта асрларда ёзилган «Ирландия босқини китоби»да Туату де Дананн халқининг Ирландияга келишлари ҳақида ҳикоя қилинади. Уларнинг келишини қандайдир тушунарсиз катаклизм кузатиб борган: «Ўша пайтда яқин атрофдаги ерлар ва осмон тутун ва ғубор билан қопланди». Кейинги ривоятларга кўра, бу келгинчилар Ирландияга қўниб, ўз кемаларини йўқ қилиб, ёқиб юборганлар. Шу билан бирга, Дану Илоҳанинг қабилалари тутунли булутлар ичида пайдо бўлган деган қараш мавжуд.

Бу доно одамлар, бўйи паст бўлса ҳам, абадий ёш ва гўзал бўлиб, сеҳр ва фан ёрдамида ҳукмронлик қилганлар. Уларнинг ҳукмронлик даври Ирландиянинг «олтин асри» ҳисобланади. Кейинчалик уларни денгиз орқали келган бошқа халқлар қувиб чиқарди ва улар ер остига, «бахтли тепаликлар» остига яшаш учун кетишди. Улар ғорлар ва сеҳрли тепаликларда — «сидлар»да яшайди. Ирландия ҳозиргача ўзининг «тепалик халқлари»ни ҳурмат қилади. Аслида, вақт ўтиши билан булар фольклор персонажларига айланиб, кўп сонли «кичик одамлар» қабиласига айланган. Ирландияликлар сидларда «кичик одамлар» яшашини билганлари учун бу тепаликларни на вайрон қилган, на уларга яқинлашган.

Британия оролларида, кельт ва герман-скандинав маданиятлари ажойиб тарзда аралашиб кетган ҳудудларда, карликлар ҳақида ўз ривоятлари мавжуд.

Кўпчилик Роберт Льюис Стивенсоннинг «Вереск асали» балладасини яхши билади. Бу асал Шотландия шимолидаги пиктлар томонидан тайёрланган — «ер ости ғорларида яшовчи кичик асал тайёрловчилар». Лекин —

Келди шотланд қироли,
Душманларга шафқатсиз.
У камбағал пиктларни
То тошли қирғоқларга ҳайдади.

Шотландлар томонидан йўқ қилинган пиктлар Британия харитасидан йўқолган.

Олимлар ҳалигача пиктлар (лот. Picti — «нақшли, татуировка қилинган») нима эканлигини аниқ билмайдилар. Бу атама милодий III асрдан бошлаб Британия шимолида, Гебрид ва Оркней оролларида яшаган барча қабилаларга нисбатан ишлатилган. Уларнинг тили ҳозиргача таржимаси қилинмаган оғам ёзуви билан ифодаланган (бу қадимги ёзув фақат кельтлар ва Британия пиктлари томонидан ишлатилган. — Муаллиф). Пиктларнинг келиб чиқиши ҳали ҳам баҳс мавзусидир, кўплаб олимлар уларни ҳинд-европа халқларига кирмайдиган миллат деб ҳисоблашади.

Пиктлар қабилалари орасида ривоятларда айрим сирли кичик халқлар ҳақида ҳикоялар мавжуд. Ушбу карликлар Шотландия шимолида яшаган, улар ғорларда истиқомат қилган ва табиблик билан машҳур бўлган. Улар сирли дорилар тайёрлашган, яшил кийим кийган, сеҳрни ишлатиш ва уни олиб ташлаш қобилиятига эга бўлган.

Пикт ҳикояларидан ташқари, Британия бўйлаб карликлар ҳақидаги ривоятлар кенг тарқалган. Уэлсда Эйденс исмли карлик кўл тошқинга сабаб бўлгани, унинг тўлқинлари эса бутун ерни сув остида қолдиргани ҳақида ҳикоя қилинади. Гномлар ва эльфлар ҳақидаги ривоятлар айниқса машҳур — улар баъзан «қора» ва «оқ» карликлар деб аталади.

Эльфлар ўз ҳоҳишига кўра бўйини ва қиёфасини ўзгартира оладилар, қуёш ботиши билан улар ёлғиз ўрмон майдонларида рақс тушишни ва қўшиқ айтишни яхши кўрадилар. Улар ақл-бовар қилмас даражада доноликка эга бўлиб, эльфларнинг ҳатто бир зарра билими одамни буюк доно шахсга айлантира олади. Улар айрим дарахтларни, айниқса, эман ва терекни ҳимоя қиладилар.

Гномлар эса фақат кечаси ер юзига чиқадилар. Улар яшайдиган ерости саройлари жамғарилган хазиналар ёруғлиги ва янтар нурлари билан ёритилган. Улар учун ер ости олами — қадимий Туннинг хотираси бўлиб, у вақтларда Ерни юлдузсиз зулмат қоплаб турган, ва унда илк худолар яшаган.

Агар карликлар Ирландияга кўчманчи халқ сифатида келган бўлсалар, Скандинавия халқлари улар билан анча аввалроқ таниш бўлган кўринади.

Скандинавия эпосида, одамлар Ер юзида пайдо бўлишидан олдин бу ерда улканлар ва карликлар яшагани ҳақида ҳикоя қилинади.

Карликлар (қадимий исландча dvergar; баъзан улар альвлар, гномлар деб ҳам аталади) худолар томонидан «Бримир қони ва Блаин суяги» дан яратилган.

Бримир ва Блаин ким эканлиги ҳақида кўп талқинлар мавжуд, бироқ аниқ тушунтириш йўқ.

«Катта Эдда» га кўра, карликлар «ер тошидан пайдо бўлган, ботқоқ орқали қумзорга чиққан».

Карликлар ер остида яшаган, олов ва металлни қайта ишлаш санъати бўйича тенгсиз усталар бўлганлар, сеҳрли буюмлар яратишда маҳоратли эдилар. Улар худолар учун қурол-яроғ ясаганлар.

Улар буюк Один учун сеҳрли Гунгнир найзасини ва Драупнир олтин узугини, Тор учун эса Мьёльнир болтасини яратдилар.

Карликлар Брокк ва Эйтри олтин жунли қабан ясаганлар.

Уларнинг маҳоратли қўллари билан Скидбландир номли ажойиб кема қурилган, Сиф худосининг олтин сочлари ҳам улар томонидан ясалган.

Бу сеҳрли буюмлар учун бўлган кураш скандинавия эпосининг катта қисмини ташкил этади.

Ҳеч ким карликларнинг сирларига ета олмаган. Улар абадий яшамайдилар, аммо жуда узоқ умр кўрадилар.

Ер юзига фақат кечаси чиқишлари мумкин — қуёш ёруғлиги уларни тошга айлантириб юборади.

Карликлар ғайритабиий кучга эга бўлиб, узун соқолларга эга.

Айрим карлик қабилалари одамларга дўстона муносабатда бўлсалар, «қора гномлар» аксинча, душманлик кўрсатган.

Кончилар орасида карликни учратиш яхши аломат деб ҳисобланган.

Карликлар сеҳргарликда ва мистикада тенгсиз усталар сифатида машҳур бўлган.

Кобольдлар ҳам мавжуд бўлиб, улар карликлар ва уй хўжалиги рухлари ҳисобланар эди.

Ривоятларга кўра, улар фақат мулойим ва меҳнаткаш хўжайинларга кўриниш берадиган қилиб, сарай, отхона ва чердакларда яшаганлар.

«Ҳар бир жонзот ўз дунёсида яшаши керак» деб ҳисоблаганлар.

Ўрмон карликлари — эса ғалати ва муралли бўлиб, ҳайвон териларини кийганлар, шифобахш ўтларни тўплаганлар ва ажойиб табиблар сифатида ном қозонганлар.

Герман эпоси нисбатан кейинги даврда шаклланганлиги сабабли, у кўпроқ рицарлик романларига ўхшайди.

Шу билан бирга, унда қадимий ривоятларнинг кўп излари сақланиб қолган.

Шундай қилиб, улуғ аждодлардан бизга Нибелунглар ҳақидаги афсона етиб келган.

Дастлаб, эрта герман ривоятларида Нибелунглар — тоғ ғорларида яшаган карликлар (альвлар), тоғ хазиналарини қўриқлаган махлуқлар деб аталган.

Бу хазиналарни Сигурд эгаллаган.

Кейинроқ бу ном Сигурд вафотидан кейин унинг хазиналарини эгаллаган кишиларга кўчган.

Аста-секин, «Нибелунглар» номи ўзининг қадимий маъносини йўқотди — улар илк бор ер ости шоҳлигида яшаган карликлар бўлган (немисча Zwerg — карлик).

Кейинги давр «Нибелунглар қўшиғи» да бу маъно тушунарсиз қолган ва улар эпосда қудратли жангчилар сифатида тасвирланган.

Қадимий ривоятларга кўра, Нибелунглар ажойиб «кўринмаслик маҳоратли плащлар» ни кийишар эди:

бу плащни кийган одам кўринмас ва ҳеч қандай зарбага дош берадиган бўлиб қоларди.

Ундан ташқари, бу одамнинг кучи сезиларли даражада ортар эди.

Зигфрид бу каби бир плащни карлик Альбрих дан катта қийинчилик билан тортиб олган.

Соқолоқ Альбрих тоғ остида яшаган, қаттиққўл ва ғоят кучли эди.

Зигфрид уни енгганидан кейин, уни махфий ғордаги хазиналарни қўриқлашга мажбур қилган.

Вақт ўтиши билан Нибелунглар образи янада ўзгарган бўлса-да, улар ҳақидаги асосий хусусиятлар сақланиб қолган — улар сеҳргарлар бўлиб, ер остида яшаган.

Хулоса ўзи келиб чиқади:

Шимолий Европанинг қадимий аҳолиси, эҳтимол, сирли кичик халқ билан дуч келган — улар тарихда сезиларли из қолдира олмайдиган даражада кучсиз,

бироқ ёддан чиқариб бўлмайдиган даражада қудратли эдилар.

Фольклор — халқнинг тарихий хотираси ҳисобланади.

Шимолий халқлар орасида бундай гувоҳликлар кенг тарқалган.


Н.М. Карамзин таъкидлаганидек, «нафақат Скандинавияда, балки Россияда ҳам финлар ва чудь сеҳргарлик билан машҳур бўлишган». Карамзин бунга асос қилиб қадимги рус манбаларини келтиради, бу манбаларда Рус шимолида яшаган фин-угор халқлари орасидаги жодугарлар, башоратчилар ва сеҳргарлар ҳақида сўз юритилади. Александр Пушкиннинг «Руслан ва Людмила» поэмасидаги «вещий финн» — яъни башоратчи фин — «фин қирғоқларида» сеҳргарлик илмларини ўрганганлиги ҳақида эслаш мумкин.

Шу билан бирга, фин халқлари ҳар доим маҳаллий сеҳргарлар ўзларининг сеҳр-жоду билимларини кўп жиҳатдан ер остида яшовчи карлик рухлардан олган деб ишонганлар. Пещераларда ёки ер остида яшовчи карликлар ҳақидаги афсоналар барча фин халқларида мавжуд бўлиб, уларнинг ичида Шимолнинг энг қадимги аҳолиси лапландлар (саамлар, лопь, лопарлар) ҳисобланади. Фин тилида ер ости карликлари «ёлқин кўзли haltia» деб аталган, лопарлар эса уларни «сайвок» деб атаган. Саамлар Лапландия аҳолиси бўлган карлик-ульдрлар ҳақида ҳам ҳикоялар айтишади. Ульдрлар қишни ўзларининг ер ости паноҳларида ўтказадилар.

Лапландлар — кўчманчи халқ. Баъзан улар ўзларининг буғу терисидан ясалган уйларида ер остида ульдрлар хавотирлана бошлаганини эшитишади — бу жойни тарк этиш керак, чунки уларнинг уйи бу кичик мавжудотларнинг ер ости манзилига кириш йўлини ёпиб қўйган бўлади. Агар бу амалга оширилмаса, ульдрлар қаттиқ зарар етказишлари мумкин — буғу териларини йиртиш, бешикдаги чақалоқни ўғирлаб, унинг ўрнига ўзининг жабрдийда фарзандини қўйиш. Бундай ҳолларда, ульдр чақалоғига мулойим муомалада бўлиш тавсия этилади — шунда ульдр онаси раҳм қилиб, болани қайтариб беради. Ульдрлар кундузи ёруғликда кўр бўлишади, шу сабабли тунлари ер юзига чиқадилар. Ульдр билан учрашганда, унинг ҳузурида эҳтиёткорлик билан ҳаракат қилиш лозим, чунки ульдрлар — кучли сеҳргарлар.

Беломорье, Приладожье ва Приурал яқинларидаги ривоятларда «ер остига кетган оқ кўзли чудь» ҳақида ҳикоя қилинади. Чудь ҳақидаги афсоналар бутун Шимолда тарқалган. Чудь қалъалари, қадимий шаҳарчалар ва қабрлар мавжудлиги ҳақида маълумотлар бор. Баъзан чудь деганда бу ерларда руслар келгунга қадар яшаган фин қабилалари тушунилади, бироқ тадқиқотчилар аллақачон аниқлаштирганки, чудь — бу барча маҳаллий халқларга нисбатан умумлаштирилган тушунча бўлиб, турли этник гуруҳларнинг жамланган номи ҳисобланади.

Шу билан бирга, чудь ҳар хил тасвирланган — айрим ривоятларда улар кучли, қудратли, қаҳрамон халқ сифатида кўрсатилса, бошқа ривоятларда улар ожиз, танбал, ҳаракатсиз ва ҳаёт учун курашишга ҳаракат қилмайдиган халқ сифатида тасвирланган. Шимолий ҳудудларнинг қадимий аҳолиси ҳақидаги рус ривоятларида, уларнинг кучи, қудрати ва сеҳргарлиги ҳақидаги ҳикояларда чудь (фин) халқларининг қадимги эътиқод ва афсоналарининг акс садоси эшитилади.

Чудь ҳақидаги айрим афсоналар жуда аниқ тасвирланган бўлиб, уларда ҳозиргача мавжуд бўлган аҳоли пунктлари, тарихий жойлар, шунингдек, ўз насабини чудь қабилаларидан бошловчи деҳқон оилалари ва сулолалар кўрсатилади. Бошқа чудь ҳақидаги ривоятлар эса мутлақо мифологик тусга эга бўлиб, уларда ҳеч қандай реаллик аломатлари йўқолган.

Рус ривоятларида чудь ҳақида бир неча «қатламлар» мавжуд бўлиб, улардан бири — «ер остига кетган» чудь халқи ҳақидаги ҳикоялардир. Г. Куликовский ўзининг «Онежка наречиесининг маҳаллий луғати»да «ҳақиқий чудь» ва «сирали чудь» ҳақида ёзган. Бу сўнггиси эса биз учун энг қизиқарлиси…

Ривоятларга кўра, бу «сирали чудь» қаердадандир шимолдан келган. Русларнинг колонизацияси бошланганда эса «чудь ер остига кетган, ер остида ғойиб бўлган». Ҳикояларда бу шундай тасвирланган: улар чуқур чуқур қазиб, бурчакларига устунлар ўрнатишган, устига том қуришган, кейин уни тупроқ ва тошлар билан кўмишган. Кейин эса ўз мулкини олиб, ер остига тушишган ва устунларни кесиб ташлаш орқали кириш йўлини ёпиб қўйишган.

Бундай оммавий ўз жонига қасд қилиш усули қанчалик самарали эканлигини айтиш қийин. Нима учун улар бу билан бирга ўз мулкини ҳам олиб кетишган? У ҳолда уларнинг қўриқланган қазилган жойларида ҳеч қандай хазиналар топилмагани қандай тушунтирилади? Аммо, агар бу ривоятни ер ости туннелларига киришни яшириш учун ташкил этилган усул сифатида қаралса, барча нарсалар ўз жойига тушади. Улар ер ости лабиринтларига кириб кетган ва ўз бойликларини ҳам олиб кетишган…

Шунингдек, чудь «ер остига кетганидан» сўнг уларнинг изларида шунчаки чуқурликлар эмас, балки тепаликлар, курганлар қолган. Ҳар хил ҳудудларда чудьнинг «абадий оромгоҳлари» бўлган жойлар кўрсатилган — бу кўпинча муқаддас жойларга ўхшаган ғаройиб тепаликлардир. Бу ирландларнинг сидлари — лепреконлар яшайдиган сеҳрли тепаликларини эсга солмайдими?

Чудь курганлари билан боғлиқ кўплаб сирли ҳодисалар ҳақида ҳикоялар бор. Бу курганлар кўпинча тунлари кўк нур билан ёришади, улар ичида турли товушлар — нола, шовқин, туқиллаш ва ғувуллаш эшитилади.

Баъзи ривоятларда айтилишича, чудь ер ости йўллари орқали ер остига кетган: «Пахомий Конский ва Антоний Сийский каби муқаддас кишилар ҳақидаги овозалар чутларга етиб келганида, улар даҳшатга тушиб, ўтилмас ўрмонларга қочишган. Улар ўрмонларда, айниқса, қумли тупроқларда ер ости йўллари қуришган».

Хўш, «сирали чудь» қандай кўринишга эга эди? Уларнинг бўйи паст бўлган (шунга қарамай, чудьнинг паст бўйли эканлиги ҳақидаги маълумотлар кам учрайди), шунингдек, улар «оқ кўзли» эдилар. Баъзан уларни шунчаки «оқ кўзлилар», «оқ кўзли халқ» деб аташган. Бу нимани англатади? Улар катта оқ кўзларга эга бўлишганми, ёки кўзлари фақат оқ рангда бўлганми? Бу аниқ маълум эмас, бироқ бу ўта муҳим ва характерли жиҳатлардан бири эди.



Помор афсоналаридан бирига кўра, чудь «қизғиш терига эга халқ» бўлган. Бу халқ Дишаётган денгиз ортида, Янги Ерга кўчиб ўтган ва шу вақтгача яширин жойларда сақланиб келган, одамлар билан учрашганда эса кўринмаслик қобилиятига эга бўлган. 1969 йилда Шимолда ёзиб олинган ривоятга кўра, балиқчилар «еллик йил аввал» Янги Ерда чудьни кўришган.

Бу помор ҳикояси — Янги Ерда яшайдиган «кўринмас қизғиш терили чудь» ҳақидаги ривоят — чудь ҳақидаги бошқа афсоналар циклига йўл очади.

Бу сирли кичик одамлар ер остида, тошли ғорларда яшаган. Улар жуда камдан-кам ҳолларда учрайди, одамлардан қочишади, «тошга айланиш», «ҳайвонга айланиш» қобилиятига эга (масалан, сичқон ёки қилқиўн бўлиб қолиши мумкин).

Бироқ баъзан чудак одамга донолик маслаҳати ёки сеҳр-жоду орқали ёрдам бериши мумкин.

Ушбу ривоятлар рус халқ эртакларидаги меҳрибон ва доно «қария-ўрмончи» образи билан узвий боғлиқ.

Бу қаҳрамон Иван-Царевичга Кащей томонидан ўғирланган гўзал қизни топиш учун сеҳрли йўлчироқ ип тақдим этади, кўринмаслик қалпоғи беради ва кейин тўсатдан ер остига ғойиб бўлади.

Россиянинг шимоли бўйлаб, Финляндиядан Сибиргача, узоқ муддат давомида «панщина» ҳақидаги хотиралар сақланиб қолган. Бу Смутное время давридан қолган, ўша даврда қўрқинчли талончи тўдалари қишлоқ ва қабристонларни вайрон қилган.

«Панлар» деб, Сапега ва Лисовский қўшинларидан ажралиб чиққан тўдалар, швед аскарлари, «шиша» деб аталган йўлбошчилар ҳам аталган.

Бу ҳикоялар қанчалик фантастик ва мураккаб бўлмасин, улар тарихий ҳақиқат уруғини сақлаб қолган.

Улар ортида умуман Смутное время га оид парчалар ва ҳатто анча қадимий даврларга оид хотиралар яширинган.

Бу афсоналар илк славян кўчманчилари бу ҳудудларда «ўзга эътиқоддаги халқлар» билан дуч келган даврларга бориб тақалади.

Чудь рус афсоналарида славянлардан олдин бу ерда яшаган халқлар га тегишли деб ҳисобланади.

Бироқ вепс-кареллар ва мерялар маданиятида бу халқ «панлар» деб аталган.

Шимолда тарқалган афсоналарда чудь ва панлар бир хил халқ сифатида тасвирланган ва улар «бу ҳудудларнинг энг қадимий аборигенлари» сифатида бирлаштирилган.

Ҳақиқатдан ҳам, чудь ҳақидаги хотиралар польша панлари Смутное время давридаги ривоятлар билан аралашиб кетган.

Баъзан ҳам чудь, ҳам панлар оддий талончилар сифатида тасвирланган.

Афсоналарга кўра, чудь ва панлар ер остига яширинган.

Фин, заволочская чудь, коми-зирян ва вепс халқларида эса жрецлар, сеҳргарлар ва донишмандлар «памлар» деб аталган.

Карликлар ҳақидаги афсоналар коми халқида ҳам мавжуд.

Бу ерда улар «чудь-дез» деб аталади.

Чудь-дез — қудратли сеҳргарлар бўлиб, келажакни башорат қиладиган қавм ҳисобланган.

Зирян афсоналаридан бири «Темир Кайнота — Корт-Айка» ҳақида ҳикоя қилади.

Айтилишича, у Новгород ерларидан келган, аммо аниқ қаердан эканлигини ҳеч ким билмаган.

«Аввалида у бизнинг тилни тушунмаган, кейин эса ўрганиб олган», дейди қариялар.

Бу вақтда комилар темирдан буюмлар ясашни билмас эди, аммо Корт-Айка бунга маҳоратли эди.

Унинг энг даҳшатли сеҳри қуёш ва ойни йўқ қилиш, кундузни кеча, кечани кундузга айлантириш қобилияти эди.

Афсоналар уни баъзан улкан гигант сифатида тасвирлайди ёки унинг бўйи ҳақида ҳеч нарса айтилмайди.

Бироқ унинг асосий хусусиятлари — шимолдан келган сирли шахс, темирдан буюм ясай оладиган устаси ва қудратли сеҳргар эканлиги — шимолий карликлар тавсифига мос келади.

Қудратли сеҳргар афсоналарда осонлик билан улкан махлуқ сифатида тасвирланиши мумкин.

Урал ва Сибир рус афсоналари эса бу ерларда руслар келишигача «чудь белоглазая» (оқ кўзли чудь) яшаган деб ҳикоя қилади.

Бу халқ тогорларда олтин ва кумуш қазиб олган,

ва анча вақт ўтгандан кейин ҳам Сибирдаги қазилма шахталари халқ орасида «чудь конлари» деб аталган.

Улар ўз донгдор жрец-шаманлари маслаҳатига кўра, руслар келиши олдидан ўз бойликлари билан ер остига яширинишган ва «чудь қабрлари» га — курганларга «зақланган».

Бошқа ривоятларга кўра, Урал ғарбий тоғ етакларида яшаган чудь князлари ва саркардалари ер ости йўлларини казган ва оилалари ҳамда бойликлари билан у ерга яширинишган.

Айтилишича, улар ҳали ҳам ўша ерларда яшашади ва баъзан кўзга ташланишади.

XVIII аср охирида Россиянинг Европа шимоли бўйлаб саёҳат қилган академик И. Лепёхин шундай ёзган:

*«Самоедлар ва бошқа шимолий халқлар ер остида яшайдиган одамлар ҳақидаги афсоналарни айтишади.

Самоедлар уларни Сиртье деб аташади ва бу халқ аввал улардан олдин бу ерларда яшаганини, кейин эса ер остига яширинганини ва ҳали ҳам у ерда яшаётганини ҳикоя қилишади».*

Ненецлар сииртя (сиҳиртя, сихиртя) ҳақида қуйидагича ҳикоя қилишади:

*«Жуда узоқ вақт олдин, бизнинг халқимиз бу ерга келишигача, бу ерларда сииртя номли кичик халқ яшаган.

Кейин одамлар кўпайиб кетди, ва улар ер остига сингиб кетишди».*

Бу ҳикоялар Канин Носдан то Енисейгача бўлган ҳудудлар бўйлаб тарқалган.

Ненецлар — самодий тил оиласига мансуб халқ бўлиб, улар 8 минг йил аввалоқ Ғарбий Сибирни ўзлаштиришни бошлаган.

Улар шимолга қараб ҳаракат қилар экан, энцлар (манту), тунгуслар (тунгос), хантлар ва мансилар (хаби), селькуплар (тасым-хапи), нганасанлар (тавы) билан тўқнаш келишган.

Бироқ сииртя — «жуда кичик бўйли халқ» — энг катта муаммо ҳисобланади.

Бугунги кунда ҳам олимлар бу халқ ҳақиқатдан ҳам мавжуд бўлганми, деб бош қотиришмоқда.


СИРЛИ СИИРТЯ КАРЛИКЛАРИ

«Сииртя – оқ рангда, даҳманига ўхшаш одам», — деб ҳикоя қилади ненецлар. — «У соя каби ҳаракат қилади. Қуёшга қарай олмайди, фақат қоронғиликка қарайди. Кимки сииртяни кўрса, бахтли бўлади».

Ненецлар сииртя билан Ямал шимолий қирғоқларида учрашган. Ненец фольклорида бошқа қабилалар билан кураш ҳақида кўплаб ҳикоялар учрайди, бироқ уларнинг сииртя билан урушгани ҳақида ҳеч қандай ривоятлар мавжуд эмас — ненецларнинг айтишича, бу сирли карликлар кўздан ғойиб бўлиш қобилиятига эга бўлиб, ҳеч ким уларни ушлай олмайди. Ниҳоят, сииртя ер остига, «сопкалар остига» кўчиб кетган. Бир муддат улар ер остида яшаб, «ер буғулари» — мамонтлар подасига эгалик қилганлар. Сииртя фақат тунлари ер юзига чиққан, одамлар билан учрашишдан қочган, бироқ айрим ненецларга улар билан алоқа ўрнатиш ва сииртяларнинг сирли билимларидан бир қисмини ўзлаштириш имкони берилган. Кейин эса улар буткул йўқолиб кетган.

Сииртя излари бутун тундрада сақланган: кўплаб дарёлар («Сииртя-яха» — сииртя дарёси), сопкалар ва тарихий жойлар («Сииртя-нада» — «сииртя ёқаси») уларнинг номини сақлаб қолган. Маълумки, сииртя бой халқ бўлган: уларда кумуш, мис, темир, қўрғошин ва қалай жуда кўп бўлган. Улар ер остида яшаган ва бу металларни тупроқдан қазиб олганлар. Ер ости саройларида сииртялар кичик кўк олов атрофида исинишган. Ер юзида эса сииртяни фақат узоқдан кўриш мумкин бўлган, агар яқинлашсангиз, улар ғойиб бўларди ва қаерга кетгани номаълум эди. «Афтидан, ер остига кетиб қолишади», — деб ҳисоблайди ненецлар.

Сииртя ҳақидаги афсоналарда икки асосий қатламни ажратиш мумкин: биринчиси, тундранинг досамодий (самодий халқлардан олдинги) аҳолиси ҳақида (бунга кўра, улар юкагирлар бўлиши мумкин), иккинчиси эса чудь ҳақидаги шимолий афсоналарга боғлиқ ва ундан ҳам қадимийроқ. Сииртя реаллиги шу қадар мукаммал кўринадики, ҳатто баъзи тадқиқотчилар бу миллатга оид археологик далилларни топишга уринишган. Ненецлар ўз тарихида кўплаб халқлар билан муносабатда бўлишган, бироқ улар учраганлар орасида сииртя энг сирли бўлиб қолган…

Қадимги географлар Шимолий Муз океанида катта ороллар ёки ҳатто материк мавжудлигига ишонганлар. XVI аср географик хариталарида Муз океанининг марказий қисми уч-тўрт қисмга бўлинган қуруқлик сифатида тасвирланган. Баъзан марказий Арктикада бир нечта архипелаглар кўрсатилган. 1646 йилда эса рус сайёҳи Михаил Стадухин якут воеводаси Василий Пушкинга «скаска» (ҳисобот) тақдим этган, унда Об, Енисей, Яна ва Колима дарёлари қуйилган ҳудуддан шимолда «катта ер» борлиги айтилган: «Тоуш, денгиз камари, қорли тоғлар, жартанглар ва катта дарёлар билан».

Бу сирли архипелаглар аҳолиси ҳақида эса қадимдан Евразия шимолида пигмейлар яшаган деган фикр тарқалган. Карликлар мавжудлиги ҳеч қандай ҳайрат уйғотмаслиги керак, чунки бундай ҳодиса кўп марта қайд этилган. Кичкиналик (карликлик), илмда нанизм деб аталувчи ҳолат, тўлиқ ўрганилмаган феномен бўлиб, у ташқи муҳит омилларига, шу жумладан паст ҳарорат ва озиқ-овқат танқислигига мослашиш шакли сифатида қаралади. Қизиқарли томони шундаки, бир хил шароитларда нанизм ва унинг тескариси — гигантизм ҳам ривожланиши мумкин. Ҳозирги кунда «кичик одамлар» — пигмейлар Африка экваториал ўрмонларида ва Андаман оролларида (Ҳинд океани) яшайди.

Европада аввал лопарлар ва ненецлар карлик деб ҳисобланган. Ганза савдогарлари Новгороддан рус сайёҳларининг ҳикояларини олиб келиб, Урал тоғларидан нариги томонда «уч ёшли болакайдай паст бўйли пигмейлар» яшашини айтишган. Финлар лопарларни «шимол пигмейлари» деб атаган, XVI асрда эса Европада ненец-самодийларни карликлар сифатида тасвирлашган. Кейинроқ, улар бундай эмаслиги аниқ бўлгач, «пигмейлар» ни янада шимолроқ ҳудудларга жойлаштиришган. 1567 йилда норвегиялик денгизчи Олай Магнус томонидан чизилган харитада Норвегия шимолида, Лапландиядан юқорида Scriclinia — скриклинг карликлари мамлакати тасвирланган ва «Hie Habitant Pygmei vulgo Scriclinger dicti» («Бу ерда пигмейлар, оддий тилда айтганда, скриклинглар яшайди») деб ёзилган.

Қизиқарлиси, Новгородлик Гюрята Рогович томонидан пушти тўплаш учун «тошлар ортига» юборилган одамлар тушунарсиз тилда гапирадиган, «тош ичига муҳрланган» ғалати одамларга дуч келганлар.

1922 йилда Александр Барченко раҳбарлигида Кольск яриморолига ташкил этилган экспедиция натижаларига кўра, бу ҳудудда саккиз минг йил олдин йўқ бўлиб кетган қадимги цивилизация мавжуд бўлганлиги ҳақидаги гипотеза илгари сурилган.

Шундай қилиб, Шимолий Муз океанида афсонавий архипелаглар ва уларда яшаган афсонавий «пигмей» карликлар, ўз цивилизациясини яратган… Бироқ, бу қаерда? Агар карликлар «ер остига кетган» бўлса ҳам, қуруқликчи? Қандай қилиб Ледовит океанида улкан қуруқлик пайдо бўлиши мумкин эди ва у қаерга ғойиб бўлган?

«Сўнгги совет тадқиқотлари натижасида Марказий Арктика табиати бутунлай янги ёндошув билан ёритилган ва бу қадимий Арктида — Арктида материги — илгари Шимолий Муз океани ҳудудида мавжуд бўлганми, деган саволни пайдо қилади».

Бу сўзлар 1965 йилда машҳур совет поляр тадқиқотчиси Я.Я. Гаккель томонидан ёзилган.

Унинг Арктида муаммоси билан шуғулланиши тасодиф эмас эди — бу унинг илмий қизиқиш доираси билан боғлиқ эди.

Афсуски, унинг тадқиқоти фақат қоралама ва эсдаликлар шаклида қолди.

Гаккель кўп йиллар давомида Шимолий Муз океани туб геоморфологиясини ўрганди ва хулоса қилдики,

яқин геологик ўтмишда нафақат ше́льф зонасида, балки ҳозирги Арктика ҳавзаси ҳудудида ҳам муҳим қуруқлик майдонлари бўлган.

Унинг фикрига кўра, Арктида бутун материк сифатида эмас, балки Шимолий Муз океани ҳудудида мавжуд бўлган қуруқлик массивлари мажмуаси сифатида шаклланган.

Ҳозирги Арктика оролларининг умумий майдони тахминан 200 минг квадрат километрни ташкил қилади.

Бироқ, беш минг йил аввал қуруқлик ва денгиз майдонининг ўзаро нисбати ҳамда уларнинг тақсимланиши бошқача бўлган.

Мумкинки, тубдаги сув ости тоғ тизмалари ороллар қатори бўлиб шаклланган

ва шу билан биргаликда Арктидани ташкил қилган.

Қадимий қуруқлик қолдиқлари сифатида Янги Сибир ороллари ва Врангель ороли ҳисобланиши мумкин.

Шимолий Муз океани денгизлари тубида қадимий соҳил чизиқларининг аниқ кўриниши мавжуд.

Шунингдек, Об, Енисей, Лена, Индигирка, Яна ва Колима каби йирик Сибир дарёларининг қадимий водийлари шимолга қараб узанган.

Шпицберген, Франц-Иосиф Ерлари ва бошқа муз океани ороллари — қачонлардир мавжуд бўлган қутб материгининг қолдиқларидир.

Қуруқлик ҳажмининг камайиши ҳали ҳам давом этмоқда:

Афсонавий Санников Ерлари ва Андреев Ерлари, эҳтимол, яқин вақт ичида сув остига чўккан материк қисмларидир.

1930-йилларда Васильевский ороли йўқ бўлган.
1950-йилларда Семёновский ороли ғойиб бўлган.
Охирги юз йил ичида Фигурин ороли ҳам йўқ бўлган.
Меркурий ва Диомид ороллари ҳам йўқолган ороллар рўйхатига киради.

Арктида бир вақтлар Евросиё ва Шимолий Америка ўртасида узлуксиз ёки деярли узлуксиз кўприк бўлиб хизмат қилган.

У қутб минтақалари табиати шаклланишида муҳим рол ўйнаган.

Таймир, Чукотка ва Канаданинг Арктика архипелаги ўсимлик дунёси таҳлили шуни кўрсатадики:

бу минтақалар ўртасида ўзаро биологик алоқа бўлган, аммо бу алоқа Чукотка орқали амалга ошмаган.

Бу учун трансарктик қуруқлик мавжуд бўлиши керак эди.

Биологларнинг фикрига кўра, бу алоқа 17–18 минг йил олдин — музликлар чекинган даврга қадар сақланган бўлиши мумкин.

Шпицбергендаги кўмир конлари маълум.

Демак, миллионлаб йиллар олдин бу ерда тропик ўсимликлар ўсган ва музликлар билан қопланган ерларда ҳаёт қайнаган.

Шунингдек, шимолга борган сари мамонт қолдиқларининг кўпроқ учраши ҳам ҳайратланарли далиллардан биридир.

Шунингдек, кўчиб юрувчи қушларнинг баҳорги миграцияси ҳам сирли ҳодисалардан биридир.

Кўп сонли қуш тўдалари қитъадан шимолга қараб учади.
Улар қаерга кетмоқда?
Қизиқ томони шундаки, қушларнинг қўлга олинган ва кузатилган турлари кўрсатадики, қора казаркалар ёзда Шимолий Америкага йўл олишади ва кузда қайтиб келишади.
Лекин улар нега бунчалик узоқ йўл босади?

Орнитологларга маълумки, қушлар ҳатто иссиқ ҳудудларда ҳам ўз йўналишларини қуруқлик орқали белгилашга интиладилар.

Улар музликлар билан қопланган океан ҳудудини нега кесиб ўтишади?

Бу жойда улардан кўплари ҳалок бўлишига қарамай, нима сабабдан бу маршрутни танлайдилар?

Арктиданинг мавжуд бўлганлигини кўрсатадиган бошқа далиллар ҳам мавжуд.

Масалан, Карск-Скандинавия соҳиллари ва Чукотка-Америка соҳиллари ҳайвонот дунёсидаги жиддий фарқлар

Ломоносов сув ости тоғ тизмаси орқали бир-биридан узоқ муддат ажралиб турганликни кўрсатади.

Арктида ирланд сагаларининг «Ируат мамлакати»,

фин халқлари ривоятларидаги «Сарайас мамлакати»,

ҳиперборейлар ватани бўлмаганми?

Карликлар ҳам қайсидир маънода шимолий пигмейлар қолдиқлари бўлиб,

ғойиб бўлган материкда, ҳозирги Шимолий Муз океани ғарбий қисмида яшаган халқ эмасми?

Арктида қачон ғойиб бўлди?

Бу Атлантида каби фалокатми?
Ёки қуруқликнинг сув остига аста-секин ботиши натижасими?

Бу саволларга ҳозирча аниқ жавоб топиш қийин.