Британия ороллари ва Франциянинг шимолий қисмида, Малтада ҳамда АҚШнинг шарқий соҳилларида қадимги муаммоли ёдгорликлар – мўъжаз тош харобалар мавжуд бўлиб, уларнинг келиб чиқиши вақт чуқурликларида йўқолиб кетган. Гигант тош қабрлар ва доиралар ёки қаторлар ҳолида ўрнатилган улкан турғун тошлар – мана шу тарихгача бўлган дунё мўъжизалари турли баҳоларга кўра милоддан аввалги 4500-1500 йиллар оралиғида яратилган. Мегалитлар (юнон тилидан «катта тошлар») ўз улканлиги билан ҳайратга солади ва қадимги халқларнинг муҳандислик қурилиши ва меҳнатни ташкил этиш борасидаги ютуқларидан дарак беради. Бироқ юз йилдан ошиқ вақт давомида улар диний ёдгорликларми ёки астроном-руҳонийлар – қадимги жамиятнинг юксак табақаси томонидан қурилган обсерваторияларми, деган баҳслар тўхтамади. Ушбу табақа ажойиб аниқ математик ҳисоб-китоблардан фойдаланган.

Агар охирги назария ўз тасдиғини топса, бу кўплаб анъанавий қарашларни рад этади ва бутун инсониятнинг қадимги ўтмишини янги нуқтаи назардан кўриб чиқишга мажбур қилади.

Баъзи олимлар бизнинг узоқ аждодларимиз билим даражаси тасаввур қилингандан анча юқори бўлган деб ҳисоблайдилар. Масалан, 1981 йилда Глазгодаги Хантериан музейи ходими доктор Юэн Маккай «хенджлар» ёки катта доира шаклида жойлаштирилган турғун тошлар тизими тарихгача бўлган обсерваториялар ва астрономик университетлар эканини тахмин қилган: «Хенджлар – олимлар жамоалари истиқомат қилиб, иш олиб борган жойлар бўлган. Уларнинг натижалари ҳозирда фақат турғун тошлар ва тош доиралар кўринишида сақланиб қолган».

Бироқ мегалитик астрономия бўйича кўпгина тахминлар мавжуд бўлиб, уларнинг баъзилари ҳозирча тасдиғини топмаган ва синчиклаб баҳоланиши керак.

Ҳаммаси, эҳтимол, Лондон қўёш физикаси обсерваториясининг директори ва «Тайм» илмий журнали асосчиси сэр Норман Локайрдан бошланган. У 1890 йилда Греция ва Мисрга саёҳат қилиб, ушбу икки мамлакат ибодатхоналарининг географик йўналишидан қизиққан. У христиан дунёсида черковлар анъанавий равишда Шарққа – қўёш чиқиши йўналишига қаратилиб қурилганини била туриб, қадимги дунёда ҳам шундай анъана мавжуд бўлганми, деб савол берди. Ҳатто энг юзаки тадқиқотлар ҳам уни Миср ибодатхоналари қўёшга (хусусан, ёзги кун узайиш нуқтасига) ва юлдузларга қаратиб қурилганига ишонтирди. Бундан ташқари, Ер ўқи прецессияси туфайли осмон юзининг Ерга нисбатан кўриниши ўзгариб борганлиги сабабли, ушбу йўналишлар ёрдамида ёдгорликлар қурилган санани аниқлаш мумкин эди. Локайрнинг 1894 йилда «Астрономиянинг тонгги» номли китобида чоп этилган Миср бўйича тадқиқотлари египтологлар томонидан қўллаб-қувватланмади.

Бироқ Локайр Британиянинг тарихгача бўлган ёдгорликларига эътибор қаратганда, янада аниқ далилларга эга бўлди. Кейинги бир неча йил давомида у дам олиш кунларини турғун тошлар қатори, мегалит қабрларининг кириш йўлаклари ва тош доиралар марказлари билан осмон жисмлари ўртасидаги уйғунликларни излашга бағишлади. Бир неча юқори аниқликдаги ўлчовлардан сўнг, у бу ёдгорликларнинг кўпи дафн ёки диний маросимлар учун эмас, балки тақвим кузатувлари учун қурилганини аниқлади. Локайрга кўра, Стоунхенж каби ёдгорликлар (бу ҳақда алоҳида гаплашамиз) кузатув нуқталарини (қўёш чиқиши, ботиши ва айрим юлдузларнинг йўналиши) календар тизимига киритиш мақсадида барпо этилган бўлиб, кейинчалик кельтлар томонидан йилни саккиз қисмга бўлиш учун ишлатилган.

Локайрнинг фикрига кўра, у тадқиқот ўтказган барча жойларда бир хил тақвим ишлатилган. Бу уни мегалит даврида мавжуд бўлган астроном-друидлар табақаси ҳақидаги хулосага олиб келди. Унга кўра, бу табақа «нафақат динда, балки иқтисодиёт, тиббиёт ва жамият тузилишида ҳам етакчи рол ўйнаган». Локайрнинг фикрлари илмий жамоада айрим қўллаб-қувватловчиларни топди, бироқ археологлар, умуман олганда, унинг назариясини душманона ёки, энг яхшиси, бефарқлик билан қарши олдилар. Унинг ғоялари анъанавий «варварлик» даври тасаввурига тўғри келмасди.

Фақат Иккинчи жаҳон урушидан кейин ва компьютер ихтиро қилинганидан сўнг, тақвим кузатувлари ва осмон жисмлари билан боғлиқ барча уйғунликларни баҳолаш учун зарур бўлган улкан ҳисоб-китобларни бажариш имкони пайдо бўлди. Бостон университети астрономи доктор Жеральд Хоукинс 1963 йилда «Нейчур» журналида ўз назариясини эълон қилди. Хоукинсга кўра, компютер ёрдамида аниқланган астрономик уйғунликларнинг тасодифий вужудга келиши эҳтимоли 0,0000001 дан паст бўлган ва бу уни «Стоунхенж, шубҳасиз, қадимги обсерваториядир» деган хулосага олиб келган.

Хоукинснинг даъволари кўпчиликни илҳомлантирмади. Бироқ археологик астрономия бўйича жиддийроқ тадқиқот пайдо бўлди – 500 га яқин тош доиралари, турғун тошлар ва тош қатори ўрганилган. Уни Оксфорд университети муҳандислик профессори Александр Том амалга оширди.

Томнинг фикрига кўра, мегалит конструкциялари бир хил ўлчов бирлиги – тахминан 2,72 футдан фойдаланган ҳолда лойиҳалаштирилган бўлиб, у буни «мегалитик ярд» деб атаган. Том, шунингдек, мегалитлар қуёш ва ой цикллари билан уйғунлигини аниқлади. У йилни 16 қисмга бўлувчи тақвим тизими борлигини тахмин қилди ва Атлантика соҳили бўйлаб, Шетланд оролларидан тортиб, Франциянинг Бретанигача бўлган ҳудудда қурилган ёдгорликлар ой ҳаракатларини кузатиш учун қурилганини даъво қилди. Томнинг фикрига кўра, улар асосан илмий қизиқиш туфайли барпо этилган. У мегалит даври астрономини замонавий олимнинг аждоди сифатида кўрган.

«У у ўз изланишлари уни қаерга олиб боришини ҳеч қачон олдиндан билмаган, худди бугунги олим ўз ишининг натижасини олдиндан айта олмаганидек. Қадимий одамларни ҳам худди ҳозирги олимларни ҳаракатга келтирган табиат ҳодисаларини ўрганиш истаги ҳаракатга келтирган».

Бу интеллектуал мотивлар ортида оддий жамият аъзоларига осмон жисмлари ҳақида чуқур билимга эга эканини кўрсатиш ва уларни ҳайратга солиш каби кўпроқ шахсий манфаатлар ётар эди.

Археолог Юэн Маккай жрец-астрономларнинг «бош қароргоҳи» жойлашувини аниқлашга ҳаракат қилди. У майя шаҳарларини фақат жрец-астрономлар элитаси яшаган маросим марказлари сифатида талқин қилишга асосланган ҳолда, Марказий Америкадаги майя халқларининг намунасидан фойдаланди. Шунга ўхшаш нарсани тарихдан олдинги даврларда топиш мақсадида Маккай неолитнинг сўнгги босқичи (милоддан аввалги 2800–2200 йиллар) давридаги «ҳенж»ларини ўрганди. Гарчи Стоунхенж улар орасида энг машҳури бўлса-да, ундан каттароқлари ҳам бор, масалан, Даррингтон-Уоллс, Стоунхенждан атиги икки мил узоқликда жойлашган.

1960-йилларда Жанубий Англиядаги бир нечта «ҳенж»ларда археологик қазишмалар давомида, ҳудуд ичидаги айрим жойларда ёғочдан ясалган айланалар топилди, улар ибодатхоналарнинг қолдиқлари сифатида баҳоланди. Шунингдек, бу ерда текис тагли кўплаб кулолчилик буюмлари топилди, улар умумий тарзда «чизиқли идишлар» деб номланган.

Маккай бу «мега-ҳенж»ларни «астрономик тайёргарлик марказлари» сифатида қабул қилди — ёғоч айланалар яшаш хоналарининг қолдиқлари, «чизиқли идишлар» эса жамият элитасига хос махсус буюмлар деб қаралди. Унга кўра, бу каби «мега-ҳенж»лар бўлмаган жойларда, қадимий олимлар учун бутун бошли қишлоқлар қурилган бўлиши мумкин эди, уларда тош уйлар мавжуд бўлган. Ҳатто яшашга оид ҳеч қандай из қолмаган жойларда ҳам, жрецлик элитанинг мавжудлигини бугунги кунга қадар сақланиб қолган мегалитик ёдгорликлар тасдиқлаб туради.

Марказий Америка билан ўз ўхшашлигини тасдиқлаш мақсадида Маккай савол берди: камен айланалар архитектура жиҳатдан ибтидоийроқ бўлса-да, маросим нуқтаи назаридан майя ибодатхоналари билан бир хил даражада мураккаб эквивалентлар бўлиши мумкин эмасми?

Том ва Маккай назарияларининг асосий қисмини астрономик ва археологик далиллар ташкил этади. Ҳақиқатдан ҳам, қадимий даврларда жрец-астрономлардан иборат бўлган мегалитик қуёш ва ой обсерваториялари тармоғи мавжуд бўлганми? Улар нисбатан бой ҳаёт кечириб, миннатдор деҳқонлар томонидан таъминланганми?

Биринчидан, бир нарсани ишонч билан айтиш мумкин: тарихдан олдинги европаликлар қуёш ва ой ҳаракатларига қизиқиш билдирганлар. Аммо жрец-астрономлар жамияти ҳақидаги гипотеза на моддий, на статистик далиллар билан тасдиқланмайди.

У ҳолда, Маккайнинг археологик назарияси қандай аҳволда?

Уга аниқ зарар етказган воқеалардан бири майя тилини ўрганишдаги илгарилаш бўлди. Ушбу тадқиқотлар натижасида аниқ бўлдики, гарчи астрономия майя маданиятида муҳим ўрин тутган бўлса-да, жрец-олимлар қатлами жамиятда етакчи мавқега эга бўлмаган. Майя жамияти асосан дунёвий бўлиб, шаҳарларга жамланган эди, бу эса тарихдан олдинги Британиядаги жамоавий ҳаёт тарзи билан умуман ўхшаш эмас.

«Мега-ҳенж»лар ҳақида эса кўпчилик археологлар шундай фикрдаки, ёғоч айланалар ҳашаматли турар жойлар эмас, балки мегалитик ёдгорликларнинг ёғоч аналоглари бўлиб, улар муайян маросимлар учун қурилган.

«Чизиқли идишлар» яратувчилари яшаган жойлардан яна кўплаблари топилган, аммо ҳеч бир нарса уларнинг жрецлик қатламига тегишлилигини тасдиқламайди.

Маккайнинг энг севимли далили — Оркней оролларидаги Скара-Брай тош қишлоғи ҳам энди археологларга маълум бўлган бир нечта шунга ўхшаш қишлоқлардан бири холос.

Агар шундай бўлса, ё жрец-астрономлар ушбу барча қишлоқларда яшаган, ёки улар умуман мавжуд бўлмаган.

Агар биз Том ва Маккай назариялари каби мураккаб фикрлардан воз кечсак, Европадаги тарихдан олдинги астрономия концепцияси сақланиб қоладими?

Албатта, қолади.

Кўплаб қадимий дафн жойларида астрономик уйғунликлар кузатилган; тахминан, қуёш ва ой ҳаракатлари цикли инсон ҳаёти цикли билан, яъни туғилишдан то ўлимгача боғланган деб қаралган — ва эҳтимол, қайта туғилиш билан ҳам, агар тарихдан олдинги европаликлар реинкарнацияга ишонган бўлсалар.

Энг машҳур жойлардан бири Ирландиядаги Бойн водийсида жойлашган Ньюгрейндж — бу тахминан милоддан аввалги 3500 йилда қурилган улкан тош мақбара.

Ички хонага узун коридор олиб боради. Қурган ёнида улкан тош жойлашган бўлиб, унинг юзаси бурмаланган спирал нақшлар билан безатилган.

Бу кириш жойи устида ноодатий архитектура элементы — «чердак ёриғи» мавжуд бўлиб, у Корк университети тадқиқотчилари Майкл ва Клэр О'Келли томонидан аниқланган.

Бу ёриқ катта кварц бўлаклари билан тўсилган эди, улар кейинчалик эҳтиёткорлик билан олиб ташланган.

Реставрация ишлари вақтида аниқландики, қишки кундуз тенглиги кунида қуёш нурлари айнан шу «чердак ёриғи» орқали ёруғлик ўтказиб, коридорни ёритади ва ўртадаги дафн хонасига тўғри тушади.

Бу ҳодиса Клэр О'Келлига кучли таъсир кўрсатган: «Бу воқеага шубҳа билан қараш қийин, айниқса, мен каби ўз кўзинг билан кўрсанг. Қуёш нурлари йилнинг энг зулматли вақтида секин-аста коридор бўйлаб илиб боради ва тор хонанинг қоронғуликка ботган ички қисми ёришади».

Шотландиядаги айрим тош айланалар «ой обсерваториялари» бўлган бўлиши мумкин, чунки уларнинг барчасида бир хил алоҳида хусусият бор: доира ичидаги бир тош махсус ёнбош ётқизилган, унинг икки ёнидаги тик тошлар эса бир хил баландликдаги «ойна» шаклини ҳосил қилган.

Бу ёнбош тошлар доим айлана жануб томонида, жануби-шарқ ва жануби-ғарбий йўналишда жойлашган. Улар эса одатда, осмонни горизонтга қадар яхши кузатиш мумкин бўлган жойда жойлашган.

Ой ўз астрономик 18,5 йиллик циклини тўлдирганда, у худди шу тош «ойна» ичига жойлашгандай кўринади.

Бу аниқ астрономик ўлчовлар ёки қуёш тутилиши башорати билан боғлиқ эмас, балки осмон жисмларининг дафн маросимлари билан бевосита алоқаси бор.

Шундай қилиб, қадимий европаликлар 5000 йилдан кўпроқ вақт олдин осмонни диққат билан кузатгани тушунарли бўлади, бироқ уларнинг астрономияси ҳозирги тадқиқотчилар учун сирли маънога эга бўлиб қолмоқда.