«Бу оролда, Атлантида деб номланган жойда, улкан ва қудратли бир подшоҳлик пайдо бўлган бўлиб, унинг ҳукмронлиги бутун орол, кўплаб бошқа ороллар ва қитъанинг бир қисмигача етиб борган. Шунингдек, бу денгиз бўғози орқасида Ливияни Мисргача ва Европани Тиррениягача эгаллаб олган эдилар».

Афлатун. «Тимей»

...Багама ороллари яқинида бўрон урди. Икки метр баландликдаги тўлқинлар мангров дарахтларига урилиб, қирғоқни сувга тўлдирди. Эртага бўрон тинди, аммо табиат ҳали ҳам тинчимади. Компас магнит игнаси назоратдан чиқди. Лойқа сув остида ғалати манзара намоён бўлди: тўлқинлар қумни силкитиб, сув ости шаҳрини очиб ташлади.

«Биз беш кишидан иборат эдик, — деб эслайди 1970 йилги экспедиция иштирокчиларидан бири, Америка хазина қидирувчиси ва университет ректори Рей Браун. — Биз сувга ғарқ бўлган испан галионларини қидираётган эдик. Аммо биз биргаликда пастга сакраб, у ерда нималар борлигини кўришга қарор қилдик».

Қирқ метр чуқурликда улар ойна каби ялақлаб турган пирамидани аниқлашди. Унинг чўққисидан ўн метр пастликда қандайдир тешик кўзга ташланар эди. Браун кейинроқ шундай деб ҳикоя қилади: «Мен бироз иккиланиб турдим, аммо кейин бориб кўришга қарор қилдим. Тешик қандайдир туннелга ўхшарди. Унинг ичида бир нарса ялтилларди. Бу икки металл қўл томонидан сиқилган кристалл эди. Қўлқопда эдим, ва уни олишга ҳаракат қилдим. Ниҳоят, бу ғалати буюмни олдим. Уни текизар-текимас, вақт йўқолгандай туюлди, ва мен абадийликка қадам қўйдим».

Браун топилган кристални Флорида университетига топширди, аммо уни қаерда топганини сир сақлади. Хазина қидирувчиси бўлгани учун бу кутилган ҳол эди. Бироқ, Атлантидани қидирувчи Чарлз Берлицга у бу кристални Берри ороли яқинида топганини айтиб берди. Пирамидани топиш учун Берлиц самолёт ижарага олиб, орол атрофини кўздан кечирди ва сув ости шаҳарини кўриб ҳайратланди: «Унинг кенглиги саккиз километр, узунлиги эса анча катта эди».

Берлиц учун Брауннинг ҳикояси Атлантида ҳақиқатан ҳам Атлантика океанининг ғарбий қисмида жойлашганига яна бир далил эди. Аммо бу фақат бир версия эди; Атлантида ҳақида кўплаб назариялар мавжуд. Бу орол ҳақида биринчи бўлиб юнон файласуфи Афлатун (милоддан аввалги 427–347 йиллар) ўзининг «Критий» ва «Тимей» асарларида ёзган. Унга бағишланган ўн мингдан ортиқ китоб ёзилган бўлиб, уларнинг деярли ҳар бирида Атлантиданинг ҳалокатга учраган янги жойи ва янги санаси келтирилган.

Афлатун тасвирлаган воқеалар 80 000 йил аввал (Европада ҳатто неандерталлар пайдо бўлишидан олдин) ёки 1200 йил аввал (кеч бронза даври) содир бўлган бўлиши мумкин. Австриялик тадқиқотчи Отто Х. Мук ҳалокат санасини аниқ ҳисоблаб чиққан: унинг фикрига кўра, бу воқеа милоддан аввалги 6 июнь 8489 йилда, тушдан кейин соат 13:00 да содир бўлган. Айни шу ҳали ҳам тушунарсиз бўлиб қолган сана майя цивилизацияси тақвимида ҳам асос қилиб олинган эди.

Қалам ёрдамида Атлантидани қидирган археологлар уни кўплаб жойларда излаган. Уларнинг рўйхатида Шимолий Америка, Бразилия, Швециянинг Упсала шаҳри, Сибирь, Канар ороллари, Жанубий-Хитой денгизи, шимолий Ливия, Крит, Бермуд ороллари, Гибралтар, Эфиопия, Троя, Бретань, Англия, Ирландия каби жойлар бор.

Қадимий мамлакатни баъзан 3400 метр баландликдаги тоғларда (Боливия) ёки 2500 метр чуқурликда (Атлантика океани) қидиришади. Ҳайратланарлиси шундаки, ҳар бир назария муаллифи ўз тахминлари учун етарлича асос топган. Қуйида шундай асослардан баъзилари келтирилган.

• Азор ороллари чўкиб кетган қитъанинг чўққилари бўлиши мумкин. Денгизнинг тубида музлаган лава блоклари топилган. Эҳтимол, Атлантида ҳам Помпей каби кучли вулқон отилиши натижасида ҳалокатга учраган.
• Айрим псевдотарихчиларнинг таъкидлашича, қадим замонларда Антарктида муз қатламига эга бўлмаган улкан архипелаг бўлган ва у ерда одамлар яшаган. Олимлар муз қатлами остида қадимий папоротниклар ва дарахт қолдиқларини топган. Кейинроқ, Ернинг магнит қутблари яна бир бор ўзгарганида, бу ерликларга ўз юртларини ташлаб кетишга тўғри келган, бироқ улар хотираларини сақлаб, дунёнинг турли жойларига тарқалганлар.
• Юноннинг Санторин ороли тахминан милоддан аввалги 1500 йилда кучли вулқон отилиши оқибатида вайрон бўлиб, қисман денгизнинг тубига чўккан. Эҳтимол, Атлантида айнан шу ерда бўлган, Миср ибодатхоналари руҳонийлари Афлатун таърифлаган ҳалок бўлган орол ҳақида нақл қилганлар.
• Жанубий Америкада Титикака кўли яқинида жойлашган баланд тоғ платоси Атлантидани эслатади. Афлатуннинг таърифича:
  «Бу ер жуда баландда жойлашган ва денгизга тик пастлаб боради, лекин шаҳарни ўраб турган текислик мутлақо теп-текис эди, унинг атрофидаги тоғлар денгизга қадар чўзилар эди».
  Бу Афлатунинг ўлчами 100×200 км бўлиб, унинг икки тарафи Кордильера тоғ занжири билан ўралган. Археологлар бу ерда узунлиги 25 км, кенглиги 184 м бўлган сунъий канал қолдиқларини аниқлаган.
• Қадимги дунёдаги энг сирли минтақалардан бири — Тартесс Жанубий Испанияда, Гибралтар бўғозининг ғарбида жойлашган. Бу бўғоз Атлантида ҳақидаги ривоятларда «Геракл устунлари» номи билан зикр қилинади:
  «У бўғознинг қаршисида жойлашган орол бор эди, сиз уни Геракл устунлари деб атайсиз».
  Тартесста калай ва кумуш қазиб олинган. Бу ерга финикиялик, кейинроқ эса юнон ва карфагенлик савдо кемалари келиб турган. Тартесс аҳолиси турдестанлар деб аталган, уларнинг тили минойликлар тили каби ҳалигача номаълум ва доиндоевропаликларга тегишли бўлган. Олимиар бу тилдан фақат ўнта белгини ажрата олган, улар нумидий алифбосига (ҳозирги Алжир ва Тунис ҳудудидаги қадимий давлат) ўхшаш бўлган.

Бу каби географик ноаниқликларнинг сабаби тушунарли. Афлатуннинг Атлантида ҳақидаги ҳикояси атиги минг сатрдан иборат ва ярми тўхтаб қолган. Совет филологи А. Тахо-Годи таъкидлаганидек:
«„Критий“ диалоги ё унутилган, ё Афлатун томонидан тўлиқ ёзилмаган. Ҳолбуки, айнан шу қисм энг қизиқарлиси эди».

Афлатун ўз ҳикоясини «ҳақиқат» деб атаган ва уни антиқ сиёсатчи ва доно Солонга (милоддан аввалги тахминан 640–560 йиллар) нисбат берган. Солон бу ривоятни Нил дельтасидаги Саис шаҳрида энг билимдон руҳонийлардан эшитган. Улар Атлантида ҳақида сўзлаб беришган:
«Бу орол ўз ўлчами билан Ливия ва Осиёдан ҳам катта эди. Унинг ярим орол қисми бўлиб, у ердан осонгина қарши қитъага ўтиш мумкин эди. Кейин эса у денгизга ботиб, йўқ бўлиб кетди».

Руҳонийларнинг сўзларига кўра, бу воқеа милоддан аввалги 10000 йилда, яъни 9000 йил олдин содир бўлган. Афлатун уларнинг ҳикоясини айнан ёзиб олган. Бу ҳикояда:
«Кейин келажакда мисли кўрилмаган зилзилалар ва сув тошқинлари содир бўлди».
Ниҳоят, ер ёрилиб, «атиги бир мудҳиш сутка ичида» Атлантидани ютиб юборган («Тимей»).

Афлатунга кўра, Атлантида аҳолиси худолар ғазабини келтирган, чунки «улар ўз бойликларини бошқара олмай, ахлоқий қадриятларини йўқотган эдилар. Улар учун бундай ҳаёт шўрлик ҳолат эди».

Шундан сўнг Зевс уларни жазолашга қарор қилди. Атлантлар инсонлар учун енгилмас куч бўлган. Афлатун ҳарбий кузатувчи аниқлиги билан Атлантида армиясининг «жанговар кучлари ва қурол-аслаҳаларини» ҳисоблаб чиқди. Унга кўра, Атлантидада:

• 10 000 та жанг араваси,
• 1200 та ҳарбий кема,
• 60 000 та икки отли уруш араваси,
• 120 000 та от,
• 120 000 та гоплит (оғир қуролланган пиёда аскар),
• 120 000 та камончи ва ўқ отувчилар,
• 180 000 та тош отувчи ва найза отувчилар бор эди.

Бу давр учун энг қудратли армия бўлган. «У ҳарбий қобилияти бўйича биринчи ўринда турарди». Унга қарши фақат Миср ва ахей (Микен) қўшинлари жанг қила олар эди.

Атлантида Гибралтар бўғози ортида жойлашган орол-мамлакат бўлган. Ривоятларга кўра, бу орол Посейдон худоси томонидан ҳадя қилинган ва у ўз фарзандлари билан уни аҳолилаштирган. Унинг катта ўғли Атлант — бу ном Титан Атлантга ўхшайди, у осмон гумбазини елкасида кўтариб турган эди. Атлантга оролнинг марказий қироллиги тегишли бўлган, қолган тўққиз ака-укаси — Евмел, Амферей, Евемон ва бошқалар Атлантиданинг чегараларида ва Атлантика денгизи оролларида ҳукмронлик қилган.

Ҳар 5–6 йилда подшоҳлар оилавий кенгашга йиғилиб, мамлакатнинг фаровонлиги ва қудратини ошириш йўлларини муҳокама қилар эдилар. Бу учрашувлар Посейдон ибодатхонасида ўтар эди. Бу ибодатхона оролнинг марказида жойлашган бўлиб, унинг диаметр 20 км ни ташкил қилар эди. Бу ердаги ўсимликлар йилда икки марта ҳосил берар эди. «Ҳатто филлар ҳам жуда кўп эди».

Қирол Атлант саройи тоғ устида жойлашган бўлиб, унинг деворлари орихалк — ҳайратланарли ноёб металл билан қопланган эди. Бу металнинг қиймати фақат олтиндан камроқ бўлиб, «у ёнғинли ёрқинлик тарқатар эди».

Сарой яқинида узунлиги 183 метр ва кенглиги 92,5 метр бўлган зикр этилган ибодатхона жойлашган эди. Унинг ташқариси кумуш билан қопланган, фронтон бурчакларидаги акротерийлар (ҳайкалий bezaklar) олтиндан ясалган эди. Том қисми фил суягидан ўйиб ясалган бўлиб, орихалк сутунлари устида олтин ҳайкал турарди: Посейдон аравада олти қоноатли отлар билан бошқарувда тасвирланган эди.

Подшоҳ фуқароларини суд қилишга киришганда – суд ибодатхона ичида ўтказиларди – у аввал яқиндаги рўвоққа йўл олар, у ерда юрган буқалардан бирини тутиб, уни ибодатхонага олиб келар ва Посейдон қонунлари ёзилган стела тепасида сўйарди. Буқанинг қони ёзувлар устига оқарди, ва қонунлардан бирини бузган кишининг ҳолати жуда аянчли бўларди.

Олимлар узоқ вақт орихалк нима эканлиги ҳақида баҳс юритдилар. Кўпчилик уни ноёб металл деб ҳисоблаган. Ҳозирги кунда эса кўпроқ тадқиқотчилар уни оддий янтар деб билишмоқда. Бу хулоса Афлатун томонидан зикр қилинган баъзи хусусиятлар билан тасдиқланади. Масалан, орихалк қиздирилиши ва эриб, турли буюмлар устига суртилиши мумкин бўлган. Ҳақиқатдан ҳам, янтар — ярқираб турган қадамжай қатрон моддаси — 300 даража атрофида эриш ҳароратига эга.

Атлантида пойтахти тахминан денгиздан ўн километр узоқликда жойлашган бўлиб, канал орқали унга боғланган эди. Бундан ташқари, шаҳар каналлар тизими билан ўралган бўлиб, улар деворлар билан бирга душманлардан ҳимоя вазифасини бажарарди. Ташқи тупроқ девор бронза билан қопланган, ўрта девор қалай билан, ички девор эса орихалк билан безатилган эди. Шаҳарнинг тузилишига қараганда, Атлантида пойтахти қадимги Венеция деб аталиши мумкин эди.

Бизнинг бу ҳақдаги маълумотларимиз Афлатуннинг мулоҳазаларидан келиб чиқади. Унинг йўқолиб кетган орол ҳақида ҳикоя қилган қаҳрамони, «самовий ва илоҳий нарсалар» ҳақида гапиролмаслигидан афсус билдирган, яъни мифологик, ўйлаб топилган ҳодисалар эмас, балки «фақат инсонга оид ва ҳақиқий» воқеалар ҳақида гапираётганини таъкидлаган.

Ҳозирги вақтда Атлантида қадимий цивилизациясининг изларини топишга уринаётган энтузиастлар бу ҳикоя атрофида турли фантастик назарияларни яратдилар. Булар айниқса эзотерик доираларда катта машҳурликка эга. Турли тахминлар АҚШлик медиум ва экстрасенс Эдгар Кейси (1877–1945) томонидан ҳам илгари сурилган. У ўз беморларининг олдинги ҳаётларини кўра олиш қобилиятига эга эканини даъво қилган. У доимо уларнинг ҳаётида «Атлантидада яшаганлик излари»ни топган.

Кейси ўз асарларида Атлантида 50 000 йил олдин мавжуд бўлганини, 30 000 йил олдин бир неча оролларга бўлинганини ва 12 000 йил олдин Атлантика океани сувлари остида йўқолиб кетганини таъкидлаган. Ушбу буюк цивилизация инсонлардан анча олдин электр сирларини билган, самолётлар қурган, атом сирларини очган, қуёш энергиясидан фойдаланган ва ҳатто лазер қуролларини ишлатган.

Посейдон ибодатхонасининг марказида жуда ҳайратланарли ускуна бор эди: улкан кристалл, у қуёш нурларини йиғиб, бутун Атлантида империясига электр таъминоти етказиб бера оларди. Фокусланган нурлар катта энергияга эга бўлиб, бошқа кристалллар томонидан қабул қилиниб, уларни фойдали ишга айлантирарди. Атлантларнинг самолётлари ҳам айнан шу кристалллар ёрдамида ҳаракатланарди. Шунингдек, атлантлар вақтнинг бир нуқтасидан бошқасига кўчиб ўтиш қобилиятига эга бўлгани иддао қилинади.

Афлатуннинг нотугаллланган ҳикояси «тарихчилар»ни бу қиссани ўзига хос якун билан бойитишга ундаган. Бироқ, кўпчилик тадқиқотчиларнинг фикрича, бу ҳикоя айрим реал асосларга эга.

Афлатун кўрсатган сана — милоддан аввалги 10 000 йил — кўпчиликда ишонч уйғотади. Дарҳақиқат, бу даврда Ер юзида катта ҳалокатлар содир бўлган: мамонтлар қирилиб кетган, қутблар ўз ўрнини ўзгартирган... Эҳтимол, Атлантида йўқолишининг сабаби Ернинг улкан метеорит билан тўқнашуви бўлиши мумкин.

Юқорида зикр этилган Отто Мук ва бошқа қадимий сирларни ўрганувчи тадқиқотчилар 30 йил аввал Атлантика океани марказида катта орол мавжуд бўлганини даъво қилган эдилар. У Гольфстрим оқимига одатий йўлидан оқишга халақит берган. Оқим Атлантида қирғоқларига урилиб, Ғарб томонга – Мексика кўрфазига бурилган. Экватор яқинида айланиб, Гольфстрим сувлари жуда исиб кетарди. Шу сабабли Шимолий Европа иссиқ оқим таъсирида эмас, муз қатлами остида қолган. Фақат Атлантида сувга чўкканидан кейин Гольфстрим шимолга бурилиб, Скандинавия музликлари эриган.

Ушбу назарияни тасдиқловчи далиллардан бири – Европа угриларининг нерестга йўналган ғалати сафаридир. Куз фаслида улар Прибалтика дарёларини тарк этиб, Ғарбий томонга узоқ йўл оладилар. Гольфстрим оқими уларнинг йўлига тўсиқ бўлса-да, угрилар чуқурга тушиб, сафарларини давом эттирадилар. Улар узоқ вақт оқимга қарши сузадилар, чунки улар тухумларини Азор оролларининг ғарбида жойлашган Саргасс денгизидаги сув ўтлари орасига қўяди. Уч йилдан сўнг, энди Гольфстрим билан бирга ҳаракатланиб, ёш угрилар 1800 километр йўл босиб, Шимолий Европа соҳилларига етиб борадилар. Орадан вақт ўтиши билан угрилар яна ғарбга йўл оладилар. Нима учун улар бундай узоқ ва чарчантирувчи йўлни босиб ўтадилар? Нима уларни Америкага тортади?

Отто Мукнинг тахминига кўра, бу балиқлар минглаб йиллар олдин, Атлантида мавжуд бўлган ва Гольфстрим йўналиши бошқача бўлган вақтда ўз аждодлари ҳаракат қилган йўналиш бўйича сузмоқдалар. Инстинкт уларни «ёғин-селдан олдинги» дунё харитасига мослаштирган. Улар унга амал қиладилар, аммо хатога йўл қўя бошлайдилар. Илгариги даврларда угрилар ўсганидан кейин Гольфстрим билан Америка соҳилларига сузиб кетган бўлсалар, ҳозирда уларни оқим Шарққа, Европага олиб кетади.

Қанчалик мантиқий бўлмасин, бу назария ишончсиз кўринади. Ҳақиқат шуки, Афлатун матнларини тушунтиришда айнан унинг кўрсатган санасига амал қиладиган барча талқинлар шундай ҳолатга тушиб қолади. Агар Афлатунга ишониладиган бўлса, Атлантида цивилизацияси шубҳали равишда жуда эрта пайдо бўлган. Унинг сўзларига биноан, етти минг йил ўтибгина, мисрликлар илк маданият асосларини яратадилар. Ҳатто саккиз минг йил ўтибгина, Крит-Миной маданияти шаклланади. Савол туғилади: бу сана тўғрими?

Кўпгина далиллар шундан далолат берадики, Афлатун Атлантида ҳақидаги ривоятни ёзганида бир хатога йўл қўйган, ва бу хато кейинчалик жиддий оқибатларга сабаб бўлган. У Сайс жойлашган ибодатхона руҳонийлари томонидан кўрсатилган санани шубҳасиз қабул қилган – милоддан аввалги 9000 йил. Бу тўғри! Бироқ, руҳонийлар йил ҳисобини Қуёшга асосланиб эмас, балки Ойга асосланиб олиб борганлар, ва Ой Ер атрофида Қуёшга нисбатан 13 марта тезроқ айланади. Ой йили бир ойдан камроқ муддатни ташкил этади. Бу ҳолда, Атлантида милоддан аввалги 10 000 йил эмас, балки тахминан милоддан аввалги 1200 йилда – Бронза асри охирида ҳалок бўлган бўлиши мумкин.

Бу санада муҳим маъно ётган бўлиши мумкин. Тахминан милоддан аввалги 1200 йилда бутун дунё қўрқинчли урушлар билан ларзага келган. Бу эса, эҳтимол, Атлантида ҳақидаги ривоят билан боғлиқ бўлиши мумкин.

Масалан, немис тарихчиси Эберхард Цаштер ушбу давр ҳақида шундай фикр билдирган. Бронза асри маданияти кутилмаганда йўқ бўлган. Буни инсоният тарихидаги илк жаҳон уруши тугатган. Уруш Троя учун бўлган тўқнашув сабабли бошланган. Катастрофа тахминан милоддан аввалги 1200 йилда юз берган. Қалъалар ер билан яксон қилинган, империялар йўқ бўлган. Уруш Пелопоннесдаги Микеналарни, хеттларнинг Хаттусасини, Левантдаги шаҳар-давлатлар, масалан, Угарит ва Алалахни хароб қилган. Уруш Вавилонни титратган ва Ўрта Ассурия подшоҳлигини таназзулга юз туттирган. Уруш Анатолия савдогарлари томонидан йиғилган бойликларни ҳам йўққа чиқарган. Ёзув маданияти йўқолган, кулолчилик чархи эса унутилган.

Ҳаммаси иқлим ўзгариши билан бошланган. Шимолий денгиз соҳилларига улкан тўлқинлар урилган, пастликлар сув остида қолган. Англия, Германия, Голландия ва Бретания каби кенг Европа ҳудудларида очлик бошланган. Ушбу ерларда яшаган қабилалар ўз марҳумларини кремация қилиб, кулни керамика идишларда – дафн урналарида сақлар эдилар. Шунинг учун археологлар бу маданиятни «дафн урналари маданияти» деб атаганлар.

Тирик қолиш учун бу қабилалар Жанубга йўл олган. Улар Жанубда бой мамлакатлар – Греция ва Миср мавжудлигини билишган. Улар қадимдан Жануб халқлари билан савдо қилиб, товарларни янтарга алмаштирганлар.

Лекин бу гал Жанубий денгиз бўйларига оддий савдогарлар эмас, балки бронза қиличлари, найзалар, ёйсимон тупроқли думалоқ қалқонлар, шунингдек, келажакда норманлар кийган шлемлар каби шохли темир шлемлар билан қуролланган бутун халқлар йўл олган. Миср ва юнон фрескалари бу узун бўйли, жанговар Шимол халқларининг қиёфаларини ёдга олган.

Қочқинларнинг тўлқинлари Венгрияга кириб борди, Македонияга етиб келди, Афинага ҳужум қилди, Кичик Осиёни кесиб ўтди ва Нил дельтасига етди. У ерда, охир-оқибат, улар Миср фиръавни Мернептах қўшинлари томонидан милоддан аввалги 1219 йилда тўлиқ тор-мор этилди. Олти соатлик жангда 8500 «варвар» ҳалок бўлди ва 10 000 дан ортиқси асир олинди.

Бироқ тез орада Миср янги, янада кучлироқ кўчманчилар тўлқинига дуч келди. Бу сафар улар фақат қуруқликдан эмас, балки қайиқларда ҳам келаётган эди. Шу сабабли, улар «денгиз халқлари» деб аталди. Фақат милоддан аввалги 1170 йилда фиръавн Рамзес III уларни қатъий тор-мор қилди. Улардан баъзилари чекинган ҳолда Фаластин қирғоқларига жойлашиб олдилар, бошқалари эса Европага қайтдилар.

Рамзес III ўз ғалабаси билан шу қадар фахрландики, у Мединет-Абу ибодатхонаси деворларида бу жанг саҳналарини акс эттиришни буюрди...

Айни мана шу «денгиз халқлари» устидан қозонилган ғалаба — қаердан келгани номаълум бўлган жангчи одамлар ҳақидаги ривоят, бугунги тадқиқотчилар фикрига кўра, Атлантида ҳақидаги сирли афсонанинг пайдо бўлишига сабаб бўлган.

Сўнгги йигирма йилда шаклланган «биринчи жаҳон уруши» ҳақидаги тасаввурлар мисрликларнинг фантазиялари билан аралашиб кетиб, уларда Альп тоғларининг шимолида жойлашган ерларда яшаган сирли ва даҳшатли гиперборейлар тасвири пайдо бўлди.

Яқинда топилган бир қанча археологик кашфиётлар олимларни «шимолий шамол ортида» жойлашган мамлакатларга қизиқишини оширди. Масалан, немис руҳонийси ва тарихчиси Юрген Шпанут Гельголанд оролини ўрганди. Уч ярим минг йил олдин Гельголанд денгиз соҳилидаги паст текисликлар орасида баланд кўтарилган тоғ эди, бу ерлар кўпинча сув остида қоларди. Шпанут у ерда оқ, қора ва қизил тошлардан қурилган девор қолдиқларини топди. Бу топилма Афлатуннинг қуйидаги сатрларини айнан тасвирлар эди:
«Бу орол... подшоҳлар уни айланиб турган тош деворлар билан ўраб олдилар... Улар ўрта орол тоғларидан оқ, қора ва қизил тошларни олиб келдилар».

Шу деталь ўхшашликка қарамай, олимлар Гельголандни Атлантида билан тенглаштиришдан эҳтиёт бўлдилар. Чунки ҳақиқат шуки, ҳақида ўн мингта китоб ёзилган бу мамлакат эҳтимолки, умуман мавжуд бўлмаган.

«Атлантида» деган умумий ном остида мисрликлар учун Гибралтар бўғози ортидаги юртлар – Марказий ва Шимолий Европа соҳиллари ҳамда Британ ороллари яширинган эди. Бу ерлар ҳақидаги маълумотлар мисрликларга фақат парчалар орқали, кўпинча ҳаддан ташқари бузиб талқин қилинган ҳолда етган. Баъзан уларни тасодифан омон қолган савдогарлар олиб келган, улар кўпинча хорижлик бўлиб, фақат қўл ишоралари билан тушунтира олар эди. Баъзан эса асирлар, қўрқувдан тирқираган душманлар бу ерларни тасвирлаб, денгизга, тошларга ёки сариқ мисга ишора қилганлар.

Мисрликлар, арий «ваҳшийлар» тарқалган ҳудудларни махсус ўрганмагани учун, уларни тоғлар орасида, йўқ деганда, бир қанча оролларда, бўғоз ёки каналлар билан бўлинган ҳудудларда яшайди, деб тасаввур қилганлар. Ушбу ерларни улкан ҳайвонлар яшайдиган қалин ўрмонлар қоплаган. Айрим оролларда улкан тош бинолар – эҳтимол, ибодатхоналар ва саройлар бўлиб, улар орихалк-янтар билан безатилган.

Ушбу денгиз ортидаги халқлар (ёки халқ?) бир неча подшоҳлар томонидан бошқарилган. Қадимда эса улар ягона ҳукмдорга эга бўлган бўлиши мумкин, кейинроқ эса унинг мулклари қариндошлар орасида бўлиниб кетган.

«Атлантлар» баҳриёрлар худосига ибодат қилгани шубҳасиз, шунинг учун ҳам улар қайиқларда даҳшатли тўлқинлар орасига қўрқмай отила олар эдилар. Бу одамлар ўта жанговор бўлиб, Мернептах ва Рамзес III давридаги замондошлар тажрибасига кўра, «улар ҳаммадан кўра руҳан мустаҳкам ва ҳарбий тажрибага эга эдилар».

Улар узоқ вақт давомида «Геракл устунлари ортида» яшаган, «биз билан бирга яшаган барча халқлар» билан аралашмаган.

Фақат тўсатдан юз берган қандайдир фалокат уларни Миср соҳилларига олиб келди, у ерда эса улар мағлубиятга учради ва тарқалди.

Агар мисрликларнинг шимолий европаликлар ҳақидаги тасаввурлари ҳаддан ташқари фантастик туюлса, шуни эслаш лозимки, ўша европаликлар ҳам ўрта асрларда Ҳиндистон ҳақида шунчаки афсоналар тўқигандилар.

Викинг ёки ганзейлик учун у ерга етиб бориш Саис шаҳри аҳолиси учун Гельголанд ёки Стоунхенжга бориш билан баробар эди.

Узоқ мамлакатлар ҳақидаги хабарларни фақат таржимон-ўртакашлар етказар эди, улар бу ишни «бузилган телефон» услубида амалга оширар эди. Қайси жойда тушунмовчилик бўлса, уни фантазия билан тўлдиришар эди.

Шу тарзда қадимий ва эрта ўрта асрлардаги фантастик география шаклланган. Шу тарзда Атлантида пайдо бўлган.

«Бу ерда ливияликларнинг қандай алоқаси бор?» — дейишингиз мумкин, эпиграфга яна бир бор лоқайдлик билан назар ташлаб.

Бунинг ҳаммаси уруш оқибати!

Рамзес III ҳукмронлигининг бешинчи йилида Мисрга ливиялик қабилалар ҳам ҳужум қилди. Фиръавн уларни мағлуб этди. Кейин у «денгиз халқлари» армиясини – гиперборейларни, «атлантларни» тор-мор қилди. Аммо кўп ўтмай, яна ливиялик қабилалар Мисрга босқин уюштирди, гўё улар «денгиз халқлари» билан биргаликда ҳаракат қилаётгандек эди.

Шу сабабли, кейинги авлодлар тарихдан қизиқарли назариялар излаб, Ливияни номаълум Атлантика мамлакатига боғлаб қўйдилар.

Аксарият тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, Атлантида сирининг ечими унчалик романтик эмас ва уни ўн минглаб муаллифлар ва уларнинг авлодлари орзу қилганидек изоҳлаб бўлмайди.

Бироқ АҚШда ҳали ҳам Багама ороллари яқинида топилган кристалл сақланмоқда – бу бизнинг номаълум чўкиб кетган бир мамлакатнинг кўзга кўринган ёдгорлигидир.

Бу қўлбола кристалл ўзига хос хусусиятга эга: унга ёруғлик туширилса, у жавобан ёрқин ёнишни бошлайди.

Уни ким яратган?

Қум ва сув остида ёлтироқ ойнага ўхшаган пирамида нима эди?

Бу пирамидани кашф қилган беш киши ҳам бирин-кетин вафот этди.

Топилган жой номаълум қолди.

Агар Океан Атлантидани ўз қаърида сақламас экан, у ҳали ҳам кўплаб сирларни, кўплаб чўкиб кетган шаҳар ва қишлоқларни яширади.