1889 йилда Айдаҳо штати, Нампа шаҳрида инсон ҳайкалчаси шаклида ясалган кичик, юксак маҳорати билан ишланган гил ҳайкалча топилди. Бу ҳайкалча 90 метр чуқурликдан бурғу орқали олинган.

1912 йилда Дж. Райт бу ҳақда шундай ёзган:
"Иш жараёни ҳақидаги ҳисоботга кўра, ҳайкалча топилган қатламга етиб боришдан олдин бурғу қуйидаги қатламлардан ўтган:

• 5 метр тупроқ қатлами,
• 5 метр базальт қатлами,
• Шундан сўнг, бир неча қатлам гил ва пўстакмавий тупроқ қатламлари.

Скважина 90 метр чуқурликка етиб борганда, насос темир оксиди билан қопланган кўплаб гил шарларини чиқара бошлади. Улардан айримлари 5 см диаметрида эди. 97,5 метр чуқурликда эса ҳайкалча топилди. Бу ерда еримости қатламлари ва оз миқдорда органик моддалар учрай бошлаган эди. Ундан бир неча метр пастда эса қумли тош қатламлари келган."

Райт ҳайкалчани шундай таърифлайди:
"У худди шу гил шарларидан ясалган бўлиб, баландиги 3,8 см. Инсон ҳайкалчаси сифатида мукаммал шаклланган. Ҳайкалча аёлга ўхшаган, шу даражада чиройли ишланганки, уни классик санъат усталарининг юксак маҳорати билан солиштириш мумкин."

Райт профессор Патнэмга ҳайкалчани кўрсатганида, у ҳайкалчанинг юзасидаги темир оксидларига эътибор қаратган:
"Бу қадимийлик белгисидир. Ҳеч қандай сохталик эҳтимоли йўқ, чунки зангранг оксид доғлари ҳайкалчанинг чуқур жойларига жуда табиий жойлашган."

Райт 1890 йилда Нампага қайта бориб, гил шарларининг темир оксидларини ҳайкалча юзасидаги темир оксидлари билан таққослаган ва улар бир хил эканини аниқлаган. Шунингдек, Бостондан Ж. Камминг ҳам бу топилмани тасдиқлаган. Камминг Орегон темир йўли қурилиши раҳбари сифатида барча гувоҳларнинг шахсан таниган ва топилма содир бўлган жойга бир-икки кун ичида борган.

НАМПА ҲАЙКАЛЧАСИ – ДУНЁДАГИ ЭНГ ҚАДИМГИ САНЪАТ АСАРИМИ?

Бу топилма Тинч океани соҳилида лава қатламлари остида топилган бошқа қадимги инсон маданиятига оид далиллар билан мос келади. Нампа ҳайкалчаси айниқса Франция, Бельгия ва Моравиядаги "ориньяк маданияти" даврига мансуб қадимги санъат намуналари билан ўхшашликка эга. У айниқса "Ложери-Басс Венераси" ва "Виллендорф Венераси"га жуда ўхшайди.

ТОПИЛМАНИНГ ЁШИ

Райт бурғу тешигини текшириб, ҳайкалча юзадан тушиб кетмаганига ишонч ҳосил қилган:
"Скважина кенглиги 1,8 метр бўлиб, ҳар томондан секцияли чуян қувурлар билан ўраб борилган. Қувурлар бир-бирига болтлар билан маҳкамланган, шу боис юқоридан ҳеч қандай нарса тушиши мумкин эмас. Лава қатлами ўтилгандан сўнг, бурғу эмас, балки қувурлар жинсга суқилади ва насос орқали қум чиқариб турилади."

АҚШ Геология хизмати бу 90 метрдан чуқур жойлашган гил қатламлари "Гленнз-Ферри" геологик формациясига тегишли эканини тасдиқлайди. Бу формациянинг ёши плио-плейстоцен даврига тегишли (2–4 миллион йил олдин). Лава қатлами эса ўрта плейстоцен даврига (700–800 минг йил олдин) мансуб.

Шу сабабли, бошқа биронта одамсимон мавжудот бу каби санъат асарларини яратмаганини ҳисобга олсак, Нампа ҳайкалчаси – ҳозирги одамлар (Homo sapiens sapiens) 2 миллион йил олдин Американи босиб ўтганини кўрсатади!