(Манфаатли никоҳ)

Манфаатли никоҳларнинг кўпинча охири вой бўлади: бир томоннинг иккинчи томонга хиёнат қилиши ёки кўзланган бойликнинг кутилмаганда елга совурилиши ёки саратонда ёғган қордай мусибатлар ҳаммасини барбод қилиб муҳаббат моратини йиқитади.
Аммо баъзан манфаатли никоҳлар ҳам яхши марраларга етиб бориши мумкин экан? Бунда томонларнинг тарбияли бўлиши, художўйлиги ҳам муҳим аҳамият касб этса керак; деб ўйлайман.
Буюк Британиянинг Бош Вазири Маргарет Тэтчернинг никоҳи аслида манфаатли никоҳ эди, аммо ўзидан ўн ёш катта бўлган эри Дэннис Тэтчер билан ёмон яшамади. Маргарет кунлардар бир кун журналистларга интервью бераркан, бу никоҳни «ҳафталар; ойлар ва йиллар оралаб ўтган олтин ришта» деб атади.

МАРГАРЕТИНГ БОЛАЛИК ВА ҚИЗЛИК ЙИЛЛАРИ

Маргаретнинг қизлик фамилияси Робертс бўлиб, бақоллик дўконининг соҳиби Элфрид Роберт ва чевар-тикувчи Беатрис оиласида Линконшир графлигининг Грэнтем деган кичик бир шаҳрида 1925 йилда оламга келган эди. Маргарет туғилганда опаси Мюриал тўрт ёшда эди. Отаси асосан тижорат билан машғул бўлса-да, маҳаллий кенга ишларига ҳам фаол қатнашар, шаҳар ҳокимининг ўринбосарларидан бири; кейинчалик шаҳар ҳокими бўлган эди.
Робертслар боққолия дўконининг иккинчи қаватида жуда камтарона ҳаёт кечирардилар: хонадоннинг ваннаси, иссиқ суви йўқ, ҳатто туалетлари ҳам ҳовлида эди.
—Бизга болаликдан художўйликка қандай аҳамият берсак, озодаликка ҳам шундай аҳамият беришимиз кераклиги сингдирилар эди, — деб хотирлайди Маргарет. — Мен уйимизнинг полини ялтирагунча тозалаб артар эдим. Ҳар гал бозор куни дадам, ойим — ҳаммамиз қатъий тартиб билан маҳалла черковимиига ибодат қилишга борардик… Отам ҳам, онам ҳам кичкиналигимиздан бошлаб инсонлик бурчигақаттиқ риоя қилишни ўргатишарди. Черковга нисбатан, қўшниларга нисбатан; бурчдорлик туйғусини сингдиришар, онгли қадам босишимизга эътибор қаратишарди. Кичкина бир шаҳарда камтарона уйда ҳалол меҳнат билан яшаганим; кейинчалик Бош Вазирликка сайланаётганимда ғалаба қилишимга ёрдам берди.
Чиндан ҳам Маргеретнинг камтар-камсуқум; иродали бўлиб тарбияланишида отасининг таъсири жуда катта бўлган эди? Маргарет отасининг айтганларига садоқат билан; қаттиқ риоя қиларди? Отаси Маргаретнинг харажатлари учун ҳафтасига икки пенс (инглизларнинг энг майда пули) ажратарди, аммо Маргарет буни оз, демас, отасининг чизиғида юрарди. Дўстларинг нима қилса, эргашма, уларни ўзингга эргаштир, дерди отаси Элфрид. Ўқитувчиларининг хотирлашича; Маргарет намунали ўқувчи бўлган, уй вазифаларини қунт билан адо этаркан. Инобатга олса бўладиган бир воқеа: Маргарет тўққиз яшарлигида бадиий ўқиш бўйича мусобақада ютиб чиққан эди. Ўқитувчилардан бири «бир омадинг клиб қолди-да», деса, «Омад? Қанақа омад? Мен ҳақли равишда ютдим!» деган экан.
Отаси шаҳар ҳокими бўлгани учун унинг ошналари уларникида йиғилишар ва дунё муаммолари ҳақида баҳслашишар эди. Ўн ёшли Маргарет ўртоқлари билан ўйнагани кетмай, сафдошларнинг баҳсларини тинглаб ўтирар ва парламентга ўз номзодини қўяётган кишиларнинг турли ҳужжатларини тегишли жойларрга элтиб берарди. Улфатларнинг алоқачиси бўлиб хизмат қиларди. Мактабни битириш арафасида Магарет бир артистликка қизиқди. Аммо отасининг назарида актёрлик енгилтак машғулот эди. «Келажагинг режасини тузаётганингда, қанчалик оғир бўлмасин, ўзингга муносиб тўғри йўлдан бошқасига алаҳсимаслик зарур экан», дейди кейинчалик Маргарет.
Маргарет Оксфорд ниверситетининг кимё куллиётини битказишга аҳд қилади. Аммо бунинг учун у лотин тилини ўрганиши керак эди. Отаси лотинчани ўрганишига зарур бўлган пулни беради? Маргарет лотинчадан ҳам аъло баҳо олиб; Осфорд университетига киради. Бу — Элфриднинг қизига сўнгги ёрдами эди. Бундан бу ёғига Маргарет ҳаёт тўлқиннлари бўйлаб ўзи мустақил сузиб кетади. У йилларда университетга қизлар кўп ҳам киравермас эди.
Айниқса; Маргаретлар оиласи мансуб бўлган камтар ижтимоий табақалардан ҳеч ким йўқ эди. Маргарет талабалик йилларидан бошлаб у йилларда у қадар обрўйи бўлмаган Консерваторлар фирқасининг ишларида фаол қатнаша бошлади.
1946 йилда Маргарет Робертс университетни битказади ва озиқ-овқат технологияси соҳасида тадқиқотчи-кимёгар бўлиб ишлай бошлади. Кейин Консерваторлар фирқаси Кент графлигидаги Дартфорд шаҳридан парламент сайловларига унинг номзодини илгари сурди. 1948 йилнинг бу оқшоми Маргарет ҳаётида икки томондан жуда муҳим бир кун бўлди. Сайловга унинг номзоди қўйилгандан кейин Дэннис Тэтчер деган бир бизнесмен ўз машинасида уни уйига кузатиб қўйди.

МАРГАРЕТНИНГ ОИЛАВИЙ ҲАЁТИ

Маргарет ишбилармон бўлиб улғайгани учун; муҳаббати кимиёси ҳам шунақа бўлди. Бўй етиб келишган қиз бўлганда ҳам у ўз ошиқларининг кимлигига, уларнинг синфий даражаси ва бой-камбағаллигига қараб муомала қиларди. Энг олдин унга бир фермер — оддий қишлоқ йигити парвона бўлганди. У Маргаретга одам юборганда совчиларга йўлакдаёқ жавоб тегди. Шуҳратпараст Маргарет келгусид қишлоқда яшамоқчи эмасди… Фермер йигит кейинроқ унинг опаси Мюриалга уйланди.
Мактабни битириш арафасида Маргарет бир графнинг ўғлини яхши кўриб қолганди. Аммо йигитнинг онаси бунган, худди Маргаретнинг ўзидай қаршилик кўрсатди. Боққолнинг қизи боққолга тегаверсин, у ўғлимнинг тенги эмас, деб уни ўғлига яқинлаштирмади. Шунинг учун Маргарет университетга кирганда севги савдолари билан ўралашмай, ўзини бутунлай илм эгаллашга ва смёсий фаолиятга бағишлаган эди. Йигит-қизлар билан кўпда яқинлашмас, улар орасида битта ҳам яқин дўсти йўқ эди? Бунинг устига моддий таъминоти ҳам ночор аҳволда, фақат стиепндияга яшар, ҳатто баъзида бир бурда нону битта тухум билан қаноатланарди.
Университетни тугатиб, ишга келган жойида ҳам одамларга қўшилиб кетмади? Кимёгар-технолог бўлиб ишласа ҳам; хаёли бошқа ёқда эди. Шунинг учун ҳамкасблари уни ёқтиришмас, орқасидан Герцогиня Хоним деб аташарди. Консерваторлар фирқаси парламентга унинг номзодини қўйган ўша қутлуғ куни Маргарет, Дэннис Тэтчер билан танишди. Дэннис ўзининг ҳашаматли «йўлбарс»ида Маргаретни кузатиб қўйди…
Олдинига Дэннис унда у қадар яхши таассурот қолдиргани йўқ. Шундай бўлса ҳам йигитнинг хушомадларини қайтариб ташламади. Ичида: «У ахир турли бўёқлар ва кимёвий маҳсулотлар ишлаб чиқарса, мен кимёгар бўлсам, тағин менга нима керак?» деб ўйлади. Бунинг устига устак икковларининг сиёсий қарашлари ҳам бир хил — икковлари ҳам Консерваторлар фирқасининг тарафдори эдилар. Дэннис икковларининг умумий манфаатлари уларни никоҳ билан боғланишга олиб келди – ўз интервьюларининг бирида Бош Вазир Тэтчер никоҳлари манфаат устида қурилганини тан олганди.
Маргарет фақат бир нарсадан хижолат бўларди. Йўқ, Дэнниснинг ўзидан ўн ёш қатталигидан эмас… Маргарет, юқорида айтганимиздай, диний тарбия кўрган, уларнинг динида исломдаги каби қўш хотинлиликка йўл қўйилмас, Дэнниснинг эса хотини бор эди. Улар бекитиқча никоҳ шартномаси туздилар — буни Маргаретнинг ота-онасга ва бўлғувси фарзандларига билдирмадилар. Бу тарих анча кейин — Маргарет Тэтчер Бош Вазир бўлганидан сўнг очилди — журналистлар махфийлаштирилган ҳужжатларни кавлаштириб топдилар: Дэнниснинг илк хотинининг исми ҳам Маргарет экан.
Уларнинг никоҳланиш тўйи 1951 йил 13 декабрда бўлиб ўтди. Маросимда куёвнинг онаси ва опаси қатнашди. Улар Маргаретни рўдаподай узун кўк никоҳ либосида кўриб, ҳафсалалари пир бўлди.
Модомики уйланаркан, бундан тузукроғини топса ҳам бўларди-ку, деб Дэннисга ачинишди. Аммо Дэннис ҳам, Маргарет ҳам бундай деб ўйлашмасди. Дэннис фақат ишхона ишларини катта йўлга олиб чиқишни эмас, оилани бошқаришни ҳам хотини зиммасига юклади. Маргарет эса, ҳаётининг мазмуни бўлган сиёсатга берилиш учун оёқ остидаги заминини мустаҳкамлаб олди. Дэннис Маргаретни «хўжайин», «бошлиқ» деб чақирар, ўзини унга қарам қилиб кўрсатиб, ўзи емалол ялло қилиб юрарди. У хотинига ўхшаган одамови эмас, киришимли ва дилкаш эди. Фақат бир томони катта муаммо эди — у ичкиликни яхши кўрарди, ҳатто, тантанали йиғинларда ҳам қаттиқ ичиб олиб, кайфи ошиб қолар, ҳамма нарсани миридан сиригача билишни истайдиган хира-хандон журналистлар уни шу аҳволда суратга олиб, матбуот орқали ҳамма ёққа кўз-кўз қилишгани Маргаретни жуда безовта қилар эди. Шунинг учун Маргарет эридан журналистларга интервью бермасликни талаб қилар, журналистлар эса, аксига олиб уни яхши кўришарди. Ҳатто у ҳақда ҳажвий пьеса ҳам ёзгандилар.
Комедиянинг мазмуни эса мана бундай эди: Тэтчер баъзи бир пайтлар кабинет мажлисини ўзининг шаҳар ташқарисидаги резиденциясида ўтказаркан. Катта хоналарнинг бирида Буюк  Британиянинг энг катта амалдорлари йиғилишиб, йирик умуминсоний масалалрни муҳокама қилишаётган бир пайтда катта деразадан Дэнниснинг беғам-бепарво гольф ўйнаётгани кўриниб турарди. Ҳатто Маргаретни тўлғоқ тутганда ҳам Дэннис ўзини кўрстаган эди. Тўлғоқ мўлжалдан етти ҳафта бурун тутган, бу пайтда бепарво Дэннис крикет бўйича чемпионатда юрган эди. Бечора Маргарет бир ўзи амаллаб туғруқхонага етиб олган ва эгиз — бир қиз, бир ўғил туққан эди. Ўғилни Марк деб, қизни Кэролл деб атадилар. Қиз улғайганда эрга тегиб, Австралияга, ўғил уйланиб Америкага кетдилар.

МАРГАРЕТ ТЭТЧЕР — СИЁСИЙ РАҲБАР

(Ташқи ва ички фаолиятига оид айрим чизгилар)

Ҳукмдорлар ҳокимият тепасига гуруллаб келадилар, аммо кетишди… кетиш улариннг ихтиёрида белмайди: ё шафқатсиз ўлим уларни ўз комига тортади, ё вақти соатлари келиб, тахтдан қулашга мажбур бўладилар. Шундайлиги билсалар ҳам, улар яна бир кун бўлса-да, тахтда ўтиргилари келади. «Мансабнинг нони ширин!» деган эди бир вақт бир ҳоким.
Буюк Британиянинг Бош Вазири Маргарет Тэтчер 1979,. 1983 ва 1987 йилги сайловларда ғалаба қозониб, бу лавозимда 1979 йилдан 1990 йилнинг охиригача ишлади. Бу постда шунчалик узоқ ишлаш асрлар давомида ҳеч кимга насиб этмаган эди. Фақат Ливерпул графигина бу вазифада Тэтчердан ортиқроқ хизмат қилган, яъни 1812 йилдан 1827 йилгача Бош Вазир бўлган эди. Маргарет Тэтчерга иккинчи ўринни эгаллашдай шараф насиб этган бўлса ҳам, ҳали истеъфога чиққиси йўқ эди. Аммо Консерваторлар партияси етакчиликни Тони Блейрга топширгандан кейин, Тэтчер истеъфога чиқди.

Миразиз АЪЗАМ