Машҳур сиёсий ва жамоат арбоби, публицист, тарихчи, туркшунос, профессор Ахмед Заки Валиди Тўған  (1890-1970) ўз вақтида қадимги турлар келиб чиқишини бирламчи манбалар бўйича ўрганган. У буюк илоҳиётчи ва мутафаккир Шиҳобиддин Маржонийнинг, Европалик машҳур олимлар В.Радлов, В.Бартольд, Г.Говарт, Ч.Френнинг асарларига мурожаат қилган. Натижада 1911 йил у томонидан «Қысқача төрек вә татар тарихы» («Турклар ва татарларнинг қисқача тарихи») китоби босиб чиқарилди, жамоатчилик орасида юқори баҳоланди ва муаллифини машҳур қилди. Қуйида ушбу китобдан бир парча ҳавола қиламиз.
Боту Хон 1255 йилда вафот этди ва 14-асрнинг ўрталарига қадар (юз йил давомида) кетма-кет Сартак, Улакчи, Берке (Баракат), Менгу-Тимур, Тадан-Менгу, Телебага, Туктагу (Тактай), Ўзбек, Жонибек ва Бирдебек Олтин Ўрда хонлари бўлишди. Берке (Баракат) дан бошлаб уларнинг барчаси исломни қабул қилиб, юришларида бошчилик қилган мўғул жангчилари томонидан унинг қабул қилинишига ҳисса қўшган.
Бу қатордаги Берке, Ўзбек ва Жонибек хонлари бутун Жўчи улуси ва қипчоқ қабилалари орасида энг кўзга кўринган ва ҳурматга сазовор бўлганлар ҳисобланган. Бу хонлар даврида ислом динининг қудрати, шунингдек, Византия ва Буюк Булғорлар билан алоқалари туфайли Қипчоқ давлати маориф ва маданият соҳасида ўз тараққиётида жиддий ютуқларга эришди.
Ўша пайтларда Олтин Ўрда доимий равишда Польша, Византия ва Кавказортидан келган жанговар ҳукмдорлар тимсолида ташқи душманларнинг ҳужумини қайтаришга мажбур бўлган; бундан ташқари, Ўрда рус князликларида ва мамлакатнинг бошқа қисмларида вақти-вақти билан юзага келадиган тартибсизликларни бостиришга мажбур бўларди. Шу сабабли илм-фан лаззатлари ва бадиий маҳоратнинг ажойиб намуналарини татиб кўрган Олтин Ўрда хонлари вақти-вақти билан отларини эгарлашга ва давлат манфаатларини ҳимоя қилиш учун ўз отрядларини бошқаришга мажбур бўлдилар. Мана шу сабабдан, гуллаб-яшнаган ва муаттар Қипчоқ давлатида ҳаёт яхши ривожланиб борди ва унинг ҳарбий қудрати пасаймади, балки фақат ошди. Руслар, булгарлар ва бошқа қабилалар ва лаҳжалар каби Ўрда бўйсинувида бўлган халқлар қандай қилиб мустақилликка эришиш ва жанговар мўғул-татарлар қўли остидан чиқиш ҳақида ўйламасдилар.
Бундан ташқари, Византия ва Миср Олтин Ўрда ҳукмдорларига нисбатан дўстона туйғуларни намоён этишди. Хон Чиғатой авлодлари қўл остида бўлган улус аҳолиси ҳам Қипчоқ хонларининг кучидан мамнун эди. Бироқ, бу вазиятни абадий сақлаб бўлмасди ва 1360 йилда ҳамма нарса тубдан ўзгарди. Ҳаммаси ёвуз ва аҳмоқ Хон Бирдебек туфайли рўй берди.
Бу қўрқоқ ва пасткаш одам, қариндошларининг сотқинлиги ва хиёнатидан қўрқиб, нафақат энг яқин қариндошларини, балки ўз фарзандларини ҳам методик равишда йўқ қилди. Айнан шунинг учун унинг ўлимидан кейин Олтин Ўрда хони тахтига кўтариладиган ҳеч ким қолмади. Мамлакатда ғулғула кўтарилди. Ҳар бири оғзидан кўпик сачратиб, фақат угина Ўрда бошлиғи бўлишга ҳақли деб баҳслашган қандайдир бегоналар тахтга даъво қила бошладилар.
Хоннинг уруғи ва қабиласига ҳеч қандай алоқаси бўлмаган оламлар ўртасида шиддатли кураш бошланди. Бундан ташқари, худди шунга ўхшаш воқеалар Чиғатой улусида ҳам содир бўлган. Чиғатой Хон энг қатъиятли ва буюк аждоди - Чингизхоннинг кўрсатмаларига содиқ ҳисобланган. У узоқ қиш ойларини пойтахти Беш балиқ шаҳрида ўтказарди, ёзда эса хон ўз саройи ва хизматкорлари билан саёҳат қилиб, Или дарёси бўйидаги Олмалиқ яқинидаги даштда кўчманчи турмуш тарзини олиб борган. Олмалиқ шаҳри ҳозирги Ғулжа шаҳридан ғарброқда, Или дарёсининг ўнг қирғоғида жойлашган. Хон даштнинг эркин, шувоқ ҳидини яхши кўрарди, кўчманчи ҳаётнинг завқларини афзал кўрарди ва узоқ аждодларнинг урф-одатларини катта ғайрат билан ҳурмат қиларди, шаманизмга фанатик тарзда амал қиларди ва ўзи қадимий маросимларда қатнашарди. Унинг иродаси ва қатъияти туфайли Чиғатой Марказий Осиёга хос бўлган низо ва тартибсизликларни тўхтатишга муваффақ бўлди ва у ерда тинчлик ва осойишталик ўрнатилди. Чиғатой давлатнинг почта хизматини тўлиқ ўз қўлига олгани, у ерда тўғри тартиб ўрнатгани ва бунга катта эътибор бергани билан машҳур бўлди.
У ўзининг барча ишончли одамларидан, айниқса, Буюк отаси Чингизхоннинг машҳур вазирининг Маҳмуд Ялвачнинг ўғли Масъудни қадрлаган. У хоннинг ишончи ва шубҳасиз ҳокимиятидан баҳраманд бўлди ва шунинг учун Чиғатой унга улус бошқарувининг барча йўналишларини топширди. Чиғатойнинг болалари, истисносиз, Исломга содиқ эдилар, лекин улар имонда ғайрат кўрсатмадилар. Вазир ва улус аҳолисининг аксарияти шариат меъёрларина риоя қиларди, шунинг учун Чиғатой давлати гуллаб-яшнади ва Парвардигорнинг паноҳида эди.

Абу Муслим тайёрлади