Июннинг 15-ида чоршанба куни Боку театр техникумидаги талабаларимизнинг учинчи ўюнларини кўрдик. Бу дафъа таржима эмас, табдил қилинғон бир асар, Жаъфар Жаборзоданинг «Ойдин» номли фожеаси қўйилғон эди. 25—30 йиллик бир тарихга эга бўлғон Озарбайжон турк театри, бу асарни сўнгги бир-икки йил ичида репертуваридан сира тушурмайди. Ҳозир мундай яхши асарлар турк халқлари саҳналарида бармоқ билан саналади. Ҳатто, бу кун театр санъатининг маркази саналғон Маскавда ҳам яхши театрлар учун яхши асарлар топилмасдан, репертувар масаласи бош айлантиргучи масалалардан бири бўлиб юради. Ўзи яхши бўлса руҳи (мазмуни) тўғри келмай қолади, руҳи яхши бўлғонларининг ёзилиши заиф бўлади ва ҳоказо... Шундай бўлғондан кейин миллий жумҳуриятларнинг саҳналарида яхши асарга муҳтожлиқ ҳаммадан кўб кўрилиб, ҳаммадан кўб сезилади. Бу, кўз олдимизда ўтиб турган аҳвол.

Жабборзоданинг бу асари ҳақиқатнинг қоқ ўртасидан ковланиб олинғон бир мавзуни саҳналашдирган бўлса ҳам, жуда кўнгилчак (сентиментал) бир руҳ билан ёзилғон. Асарнинг ширин ва ёқимли тили, бошдан-оёқ одамлиқ (космополит) фикрларини тўкиб туради, асарнинг бош қаҳрамони Ойдин, тинчимас ва тўполончи, кўнглидан ҳамма вақт одамлиқ, аяш ва қизғониш туйғуларини чиқариб туради. У, Абдусалимзода Муҳаммадҳодининг «Фирдавси алҳомат» деган асаридаги ер юзи жаннатларини истайди, дунёни «олтин» деган балодан қутулғон қилиб кўрмакчи бўлади. Хотини Гултаксин тузук-қўруқ бир кўйнаги йўғлиғидан, ляк рўмолини паранжи қилиб бекитиб юради. Ойдин бўлса ўз элига Наполеўн ва Чингиз ҳашамати билан киришни истайди, шуни хаёл қилади... Бу Ойдин, асримизнинг манхали дарвишларидан; одам ақлли иш қилиб, ишлаб башарнинг дардига малҳам бўлиш ўрнига—сиз... сиз... ўзингизнинг нима эканингизни билмайсиз, англамайсиз! — дейди. Теграсидаги ҳаммани «билмаслар» деб ўйлайди. Ҳолбуки, ўзи ўз хотинининг уни деб (яъни Ойдинни деб) номусини сотишға мажбур бўлғонини билмайди. Умри ўт аравада ўтган, фикри тилла соат ва тилла узуклардан айрилмағон ахмоқ бир бой хотининииг тўрт оғиз ғаразли гапига ишониб, қилча айби бўлмағон Гултаксинга бўлмаған оғир сўзларни ташлайди. Ойдин «шапкали» дедим, Ойдин палли бир туркнинг шапкаси бўлғондан кейин, у «мунавваз» дир, маданийдир. Сўзлари олтиндан қиммат бўлса ҳам, салбий, ёмон, ярамас маданийдир. Дунё зулму жабрга тўлғон бўлса, аччиқ қилиб, «вўдка» ичиш керак эканми? Битга аччиқ қилиб тўнни куйдириш лозим эканми? Жабру зулмда энтиккан одам болаларининг аламларини оз бўлса ҳам, жиндек бўлса ҳам енгиллатиш ҳар бир соғлом кишининг қўлидан келади-ку. Олайлик Давлатбек бойнинг зовутидаги иш ташлашни: ишчилар иш ташлағонлар бола-чақалари билан оч ёталар бой ҳаммасини зовутдан ҳайдамакчи, бечора ишчилар нима қилишларини билмайдилар, уларга йўл кўрсатиш керак: Йўлни ким кўрсатади? Билганларми? Билганнинг бири ва каттаси Ойдин бўлса, болғани олиб у билан гаплашади, унга «сен билмайсан» дейди: Зовутға ўт қўймоқчи бўлади, қўёлмайди, бошқалар қўйиб юборса, «сув беринг, сув! Маданият куйди!» деб боқиради... Мундай башарият ходими билан ҳалиги ҳа деб «жаҳаннамга» деб юра турғон жинни ишчининг орасида нима фарқ бор? Нима фарқ?

Бу асарни текшириб ўлтирмоқчи эмасман, у кўб чўзилиб кетатурғон нарса. Мунга газета бетлари торлиқ қилиб қоладир. Асарни бир неча дафъа ўқиб, кўриб сўнгра дурустроқ текширмак мумкин. Ҳозирча мен бош қаҳрамон тўғрисида керак деб олганим гапларни айтиб кетдим.

Энди ўйналиш жиҳатига келсак, яна бурунғи гапни қайтаришға тўғри келади. Талаба ҳолидағи йигитларимиз учун бу асар оғир. Айниқса, Ойдин билан Гултаксиннинг рўллари жуда кучли ва моҳир актўрлар талаб қилади. Ойдин билан Гудтаксинни ўйнаган актўр ўсади, тез ўсади; у икки рўл, тарбия бергувчи рўллардандир. Шунинг учун юҳорида таъриф қилинғон Ойдинни биз бу дафъа қониқиб кўра олмағон бўлсак, билмадим кимни айблашға тўғри келар экан. Менча ҳеч кимни... Шубҳасиз бу кеча Ойдин рўлини ўйнағон Раҳимберди, сўнгроқ ўсади, лекин, «бу рўл ўшаники бўлади» дейиш ҳам мумкин эмас. Айниҳса, Гултаксин рўлидаги қиз Назира, у ҳали ҳам умуд беради. Бой рўлидаги Сайфи қори жуда ёт кўринди. Демак, меросхўр бойбачча; у ҳолда унинг бузуқлиғи ўткур қилиб кўреатилса бўлар эди. Бойнинг хотини рўлидаги қиз саҳнада ўзини эркин тутади, бу биринчи муваффақ бўлиш демакдир, Бошқалар ўзларига яраша текис ўтдилар. Қўйилиш ва зийнат жиҳатларидан камчилик кўб бўлди.

____________

Ойдин — «Зарафшон», 1927 йил 20 июнь.

Табдил — а., ўзгартиш, алмаштириш. Бир-бирига яқин тиллардаги асарларнинг табдилини таржима дейилмайди. Бу ўринда озарбайжон туркчасидан ўзбек туркчасига алмаштириш назарда тутилади — табдил шу.

Жаъфар Жабборзода (1899—1934) — озарбайжон драматурги, режиссер, театр арбоби. «Ойдин» пьесаси 1922 йилда яратилган.

Раҳимберди — Р. Пирмуҳаммедов (1897—1972), ўзбек театри ва кино актёри, СССР халқ артисти.

Назира — Назира Алиева, 1912 йилда туғилган, ўзбек актрисаси, Ўзбекистон ССР халқ артисти.