XIX аср охири- ХХ асрнинг бошларида сиёсий, маданий, иқтисодий жиҳатдан инқироз ҳолатига тушиб қолган мусламлака туфайли ривожланиш паст даражада бўлган ўлкада Туркистон зиёлилари чор Россиясининг мустамлакачилик зулмидан қутулиш, ўз миллий давлатчилигини тузиш, иқтисодий ва маданий тараққиётга йўл очиш, халққа зиё тарқатиш чораларини кўрди. Бу борада жадидчилик ҳаракати катта рол ўйнади. Жадидчилик рус мустамлакачилигига қарши миллий демократик ҳаракат бўлиб, у ўша давр Туркистондаги қолоқ иқтисодий, ижтимоий ва маданий шароитда яшаётган халқларни маърифатлаштириш, жамият ҳаётида ижтимоий ва маданий ислоҳотлар ўтказиш, пировардида миллий мустақиллик ғояларини ҳаётга тадбиқ этиш мақсадини ўз олдига қўйган эди.
Туркистонда жадидчилик ғоялари XIX асрнинг 90-йилларидан ёйила бошлади. Бу ҳаракат ХХ асрнинг 30-йиллари охирларигача ўлка ижтимоий-сиёсий ҳаётида муҳим рол ўйнади. Бугунги кунда республикамиз тарихчи олимлари жадидчилик ҳаракатида қуйидаги учта босқични фарқлашмоқда: 1) ХIХ аср охирларидан 1915 йилгача-маърифатчилик; 2) 1915 йилдан – 1918 йил февралигача-мухториятчилик; 3) 1918 йил февралидан - 20-йиллар охирларигача мустабид советлар давридаги фаолияти.
Жадидчилик Россияга қарам бўлган мусулмон халқлари орасида дастлаб Қримда XIX асрнинг 80-йилларида пайдо бўлди. Унинг асосчиси диний-дунёвий илмларни чуқур эгаллаган Исмоилбек Гаспрали (1851-1914) бўлди. Исмоилбек 1884 йилда жа-дид мактаби ташкил этиб, 40 кунда 12 боланинг саводини чиқаради. Унинг ўқитиш усули «усули савтия», яъни «янги усул» номи билан шуҳрат қозонди. «Жадид» араб-ча сўз бўлиб, «янги» деган маънони билдиради. Исмоилбек ғояларини қабул қилган янгилик тарафдорлари «жадидлар», унинг ғоялари эса «жадидчилик» номини олди. Исмоилбек Гаспрали дарслик яратади, ўзининг «Таржимон» (1883-1914) газетасини ташкил этиб, жадидчиликни туркий халқлар орасида кенг тарғиб қилади. Бу газета Тошкент ва бошқа шаҳарларга ҳам тез ёйилади.
И. Гаспрали 1893 йилда Тошкент, Самарқанд ва Бухорода бўлди. Бухорода амир Абдулаҳадни жадид мактаби очишга кўндиради. Бу мактабга «Музаффария» номи берилади. 1898 йилда Тўқмоқда (Қирғизистон) ҳам шундай мактаб очилди. 1899 йил-да Андижонда Шамсуддин домла, 1901 йилда Қўқонда Салоҳиддин домла, Тошкентда Мунавварқори Абдурашидхонов ва Самарқандда Абдуқодир Шакурийлар биринчи бўлиб жадид мактабларини очадилар. Жадидчилик ҳаракатининг йирик намояндала-ри жадид мактаблари учун дарсликлар ҳам яратганлар. Ҳусусан, Саидрасул Азизий-нинг «Устози аввал» (1903), Мунавварқорининг «Адиби аввал» (1907), Абдулла Ав-лонийнинг «Биринчи муаллим», «Иккинчи муаллим» (1912) дарсликлари алоҳида эътиборга моликдир.
Жадидларнинг халқ маърифати учун кураш дастури уч асосий йўналишдан иборат бўлган:
Янги усул мактаблари тармоғини кенгайтириш.
Умидли, иқтидорли ёшларни чет элга ўқишга юбориш.
Турли маърифий жамиятлар тузиш ҳамда зиёлиларнинг кучли фирқасини ташкил этишга қаратилган газеталарни чоп этиш.
Шу дастурни амалга ошириш борасида Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдурауф Фитрат, Мунавварқори Абдурашидхонов, Убайдуллахўжа Асадуллахўжаев, Абдулла Авлоний, Абдулҳамид Чўлпон ва бошқа зиёлилар жонбозлик кўрсатишди. Янгича ўқитиш мусул-мон болаларига қисқа вақт ичида дунёвий, диний таълим бериш дастури асосида олиб борилди. Бу дастурга кўра мактабларда ўқитиш тизими икки босқичдан иборат бўлган. Биринчи босқич ибтидоий қисм деб аталиб, унинг таҳсил муддати 4 йил бўлган. Бирин-чи босқични тугатган шогирд эски мактабда 10 йил ўқигандан кўра яхшироқ савод чиқарган. Иккинчи босқични муваффақиятли тугатган шогирд арабча, форсча, туркий тилда бемалол сўзлашиб, русчада эркин гаплаша олар эдилар.
Жадидларнинг халқаро алоқалари жуда кенг қамровли бўлган. Улар Россия, Тур-кия, Миср ва бошқа мамлакатлардаги жадидчилик оқимлари дастурларидан хабардор бўлганлар, ўзаро сафарлар, мулоқотлар орқали тажриба алмашганлар. 1905-1906 йилги Россиядаги инқилобий ҳаракатлар Туркистонга ҳам ўз таъсирини кўрсатди. Фа-ол кучлар жипслаша бошладилар ва жадидлар маърифатчилик фаолиятини жадал-лаштирдилар. Бу фақатгина мактабларда эмас, балки жонли матбуотчилик фаолияти, жумладан, рўзномаларнинг кўплаб вужудга келишида ҳам кўринди. Чунончи, 1906 йилда Исмоил Обидовнинг муҳаррирлигида «Тараққий», шу йили Мунавварқори муҳаррирлигида «Хуршид», 1907-1908 йилларда Абдулла Авлоний муҳаррирлигида «Шуҳрат», Аҳмаджон Бектемиров муҳаррирлигида «Осиё» рўзномалари чоп этилди.
Лекин тез орада чор маъмурияти ашаддий шовинист Н.П. Остроумов билдириш-номасига асосланиб, бу рўзномаларни ман этди.
Маърифатчиликнинг янги тўлқинида 1913-1915 йилларда «Самарқанд», «Садои Туркистон», «Садои Фарғона», «Бухорои шариф», «Турон», 1917 йилда эса «Эл байроғи», «Кенгаш», «Ҳуррият», «Улуғ Туркистон» газеталари, «Ойина» журнали ка-би оммавий ахборот воситалари ҳам пайдо бўлди.
Жадидчилик Столипин реакциясидан сўнг яширин тусга ўтди. Чунончи, Тошкент полицияси маҳкамасига етказишича, махфий гуруҳлардан бирини ўқитувчи Аҳмаджонов бошқарган ва у, асосан, миллий зиёлилар ҳамда ўқувчи ёшлар вакилла-ридан таркиб топган. Қўқондаги махфий гуруҳ 50 кишидан иборат бўлган. Андижон-даги жадидларнинг яширин ташкилоти «Тараққийпарвар» деб аталиб, махфий ишлар бўйича полиция бўлимининг маълумотларига қараганда, унинг раҳбарларидан бири Убайдулла Хўжаев бўлган. Шунингдек, подшо айғоқчилари 1909-1916 йиллар даво-мида мударрис ва мактаб ўқитувчиларининг ўлкани бошқаришда ислоҳотлар ўтказиш кераклиги ҳақида тарғиботлар олиб бораётганликларини бир неча маротаба ҳукуматга етказганлар.
Россия Феврал демократик инқилоби арафасида Туркистон жадидчилиги етук сиё-сий ҳаракатга айланди. Агар Биринчи Жаҳон урушидан кейин жадидлар парламентар монархия учун курашган бўлсалар, Феврал инқилобидан кейин Туркистон жадидла-рининг «тараққийпарварлар» оқимини ташкил қилган радикал қисми анча кенг қамровли, бир қатор сиёсий талабларни илгари сурди. Улар қаторига маҳаллий аҳоли ҳуқуқларини кенгайтириш томон ўлкани бошқариш юзасидан асосли ислоҳотлар ўтказиш, ўлкага Давлат Думасидан аҳоли сонига қараб ўрин бериш, асосий демокра-тик эркинликлар, аввало, миллий матбуот эркинлигини таъминлаш, чоризмни консти-туцион тузум билан алмаштириш кабилар киради. Россиядаги Феврал демократик инқилоби Россияда янги давлат тузуми ўрнатилгандан сўнг федератив давлат шакли-да мухторият олишга умид боғлаган жадидларни руҳлантириб юборди. Айни пайтда, миллий сиёсий партиялар ва ташкилотлар, жумладан, жадидлар томонидан «Шўрои Исломия», «Иттифоқи муслимин», «Турон» каби бир қатор ташкилотлар тузилди. Бу пайтга келганда жадидлар туб ерли аҳоли ижтимоий таркибининг турли қатламларини ўз ортларидан эргаштира олдилар, улар онгида мусулмонлар бирлиги-ни мустаҳкамлаш, жипслаштириш ҳиссини уйғотдилар. Аммо улар тез кунларда ту-шундиларки, Россиядаги Муваққат ҳукумат ва унинг Туркистон Қўмитаси ҳам ўлкада аввалгидек мустамлакачилик сиёсатини давом эттириш йўлини тутмоқда. Чунончи, бу сиёсат Таъсис мажлисини чақиришга тайёргарликда яққол намоён бўлди. Шу вақтдан жадидлар учун мустақиллик ва мухторият ё ҳаёт, ё мамот муаммосига айланди ва жадал сиёсий жанглар бошланди. Улар ҳукуматнинг мустамлакачилик сиёсатини қаттиқ танқид остига олдилар ва Туркистоннинг Россия Демократик Федератив Рес-публикаси таркибида миллий-ҳудудий мухторият олиш учун астойдил ҳаракат қилишга киришдилар. Жадидларнинг дастурий ҳужжатларида диққат-эътибор мил-лий-ҳудудий мухториятнинг асосий тамойилларини амалга ошириш механизмлари-Туркистон Федератив Республикаси имкониятларига тааллуқли бўлган масалалар бўйича, қонунлар чиқаришни амалга ошириш учун чақирилган мустақил ваколатли ўлка ҳокимиятининг олий органлари, бошқаруви ва суди механизмларини ишлаб чиқиш, ўз давлат тузилишини барпо этишга қаратилди. Бошқарувнинг пойдевори си-фатида республика шакли танлаб олинди. Демократик ҳуқуқ ва эркинликлар берил-ган ва конституцион жиҳатдан кафолатланиши лозим бўлган демократик жамиятни шакллантириш-устувор мақсад қилиб белгиланди. Туркистон жадидлари давлат мустақиллиги ҳақидаги ўз ғояларини ҳаётга татбиқ этишни мамлакатдаги турли иж-тимоий кучлар ўртасида тинчлик ва келишувчилик, демократик асосда шаклланти-рилган Россия Таъсис мажлисини чақириш билан боғланганликлари ҳам диққатга са-зовор. 1917 йил июлда «Шўрои исломия»дан «Шўрои Уламо» ташкилоти ажралиб чиқди. Аммо Таъсис мажлисида ўрин олиш масаласининг муҳимлигини англаш, бу ик-ки оқимнинг кейинчалик қўшилишига ва «Турк Адами марказияти» номи билан ата-лувчи ягона Туркистон Федералистлари партиясининг ташкил этилишига олиб келди.
Бироқ Туркистондаги октябр воқеалари ва большевикларнинг зўравонлик билан ҳокимиятни эгаллаши уларга ўз мақсадларини охиригача амалга оширишларига им-кон бермади. Шунга қарамай, улар Петроградда тузилган Ленин бошчилигидаги большевиклар ҳокимиятининг «Россия халқлари Декларацияси» (1917 йил 2 ноябр), «Россия ва шарқнинг барча мусулмон меҳнаткашларига» Мурожаатнома (1917 йил 20 ноябр), ҳужжатларда кўрсатилган миллатларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаши тўғрисидаги ҳуқуқлардан фойдаланиб, Туркистон мухторияти ҳукуматини эълон қилдилар. Уч ойгина яшаган бу мухтор республика тугатилиши оқибатида жадидлар таъқибга учрадилар. Мунавварқори Абдурашидхоновнинг гувоҳлик беришича, «Иттиҳоди тараққий» (1917-1920), «Миллий иттиҳод» (1920-1925), «Миллий истиқлол» (1925-1929) ва «Туркистон Миллий Бирлиги» (1921-1923) (раиси Аҳмад Закий Валидий) махфий ташкилотлари ўлкада ҳокимиятни қўлга олиш мақсадида фаолият юритган.
Совет даврида жадидлардан чиққан миллий зиёлилар совет органларида фаолият кўрсатдилар ва ўз фаолиятлари билан халқ таълими санъатини ривожлантиришга маърифий ишларни тараққий эттиришга ҳаракат қилдилар. Жадидларнинг айрим қисми мустабид тузумнинг сиёсатига кўникмай хорижга ўтиб кетдилар, муайян қисми эса истиқлолчилар ҳаракатига қўшилиб кетдилар. Истиқлолчилик ҳаракатига ғоявий раҳнамолик қилиш, айниқса, совет органларида ишлаб, миллий мустақиллик ғояларини тарғиб қилишдаги саъй-ҳаракатлари жадидларнинг советлар томонидан 1929, 1937-1938 йилларда оммавий қирғин қилинишига олиб келди.
Бухоро амирлиги ва Хива хонлигида жадидчилик ҳаракати Туркистондаги каби XIX аср охири-ХХ аср бошларида шаклланган бўлса ҳам бу ҳудудлардаги тарихий шароит ундаги жадидчилик ҳаракатига ҳам ўзига хос хусусиятлар бахш этди. Бухоро ва Хива жадидлари дастлаб амир ва хон ҳукмронлигини чеклаш, мавжуд тузум шароитида ислоҳотлар ўтказиб, жамият тараққиёти ва миллий мустақилликни қўлга киритишни мақсад қилиб қўйган бўлсалар, кейинчалик хон ва амир якка ҳукмронлиги ҳар қандай тараққиётга тўсиқ эканлигини тушуниб етдилар. Чунки 1917 йилда Хивада Асфанди-ёрхон рухсати билан тузилган ёш хиваликлардан иборат мажлис ва нозирлар кенга-ши, уларнинг тақиқланиши ва Жунаидхон давридаги ёш хиваликларнинг қаттиқ таъқиб қилиниши; Бухоро амири Саид Олимхоннинг ўзи қабул қилган ислоҳотлар ўтказиш ҳақидаги фармонини бекор қилиши ва 1918-1920 йилларда ёш бухоролик-ларнинг қувғинга учраши шунга олиб келган. Бухоро ва Хоразм Халқ Республикала-рида жадидлар ҳукумат органларида раҳбар лавозимларида ишлаб мамлакатни тараққий қилдириш ва мустақилликни сақлаб қолишга интилдилар (1920-1924). Бироқ совет режими аввал Бухоро ва Хоразм давлатлари мавжудлигига чек қуйган бўлса, кейинчалик барча жадид намоёндаларини жисмонан маҳв қилди.
Умуман олганда, аср бошида юзага келган жадидчилик ҳаракати Туркистон халқларининг миллий озодлик, мустақиллик учун дастлаб чор Россияси, сўнгра совет мустамлакачилигига қарши курашда муҳим ўрин тутади.