СССРнинг парчаланиши тарихдаги энг катта геосиёсий ўзгаришлардан бири бўлиб, унинг сабаблари кўп ва мураккабдир. Бироқ бу жараённи жадаллаштирган асосий омиллардан бири — Михаил Горбачев ва Борис Елцин ўртасидаги зиддият ва сиёсий рақобатдир.

Икки етакчи — икки йўналиш

1985 йили Михаил Горбачев СССР КП Бош котиби этиб тайинлангач, мамлакатда “перестройка” ва “гласность” сиёсати бошланди. Унинг асосий мақсади социализмни ислоҳ қилиш, иқтисодий самарадорликни ошириш ва жамиятни очиқлаштириш эди. Аммо бу сиёсатлар кутилган натижаларни бермади, аксинча, миллий республиканинг марказга нисбатан қаршилигини кучайтирди.
Бу пайтда Борис Елцин — Москва шаҳри партия раҳбари сифатида етишиб чиқди ва тез орада Горбачев сиёсатига танқидий муносабатда бўла бошлади. У демократия, федерализм ва бозор иқтисодиётини қаттиқ ёқлаб чиқди, халқ ичида оммабоплик касб этди.

Муваффақиятли чиқишлар ва сиёсий тўқнашув

1990 йили Елцин Россия Федерацияси Олий Совети раиси этиб сайлангач, у СССР раҳбариятига бўйсунишдан бош тортди. 1991 йилга келиб, у Россия суверенитетини эълон қилди. Шу пайтда Горбачев СССРни сақлаб қолиш учун янги Иттифоқ шартномасини тайёрлаётган эди. Бу шартномага кўра, иттифоқ республикаси бўлган давлатлар бирлашган, лекин кенг мустақилликка эга бўлишлари керак эди.

Горбачевнинг бу ҳаракатига қарама-қарши равишда, Елцин Россияни алоҳида сиёсий субъект сифатида кўра бошлади. Бу икки йўналиш — СССРни сақлаб қолиш ва Россияни мустақил давлат сифатида мустаҳкамлаш — ўзаро тўқнашувга олиб келди.

1991 йилги август путчи

1991 йил август ойида Горбачевга қарши бир гуруҳ КП ва КГБ раҳбарлари давлат тўнтаришини амалга оширишга уринди. Улар Горбачевни Қримда ҳибсга олишди ва Москвада фавқулодда ҳолат эълон қилишди. Аммо Елцин ўз қароргоҳи — Россия Олий Совети биносида (Белый Дом) туриб, оммавий қаршилик уюштирди. Унинг бу ҳаракати путчни барбод қилди ва унга халқ ичида янада катта обрў келтирди.

СССРнинг тезкор парчаланиши

Август путчи муваффақиятсизликка учраганидан сўнг, Горбачевнинг обрўси мутлақо пасайди. Республика раҳбарлари, жумладан Украина ва Қозоғистон етакчилари ҳам СССРдан чиқишни бошлади. Елцин эса Россиянинг мустақиллигини амалга оширди ва 1991 йил 8 декабрь куни Украина ва Белоруссия етакчилари билан Беловеже келишувини имзолади. Унда СССРнинг тугатилгани эълон қилинди. Горбачев эса 25 декабрь куни президентликдан истеъфо берди.

Горбачев ва Елцин ўртасидаги сиёсий тўқнашув СССРнинг ислоҳ қилинган шаклда сақланиб қолиш эҳтимолини йўққа чиқарди. Горбачев муросага интилаётган лидер сифатида тарихда қолди, Елцин эса қаттиққўл ва мустақил йўлни танлаган янги Россия асосчиси сифатида танилди. Улар ўртасидаги зиддият нафақат шахсий рақобат, балки икки қарама-қарши сиёсий ғоянинг — бирлик ва мустақилликнинг — кураши эди. Бу зиддият СССРнинг тарих саҳифасидан чиқиб кетишини тезлаштирди.

СССРнинг парчаланиши — бу фақат бир давлатнинг йўқолиши эмас, балки бир неча халқлар ўз тақдирини ўзи белгилаш имконига эга бўлган тарихий бурилиш нуқтасидир. Горбачев ва Елцин ўртасидаги сиёсий тўқнашув ва қарама-қарши йўналишлар бу жараённи тезлаштирди. Бир томонда марказлашган, зўравонликка таянган империяни сақлаб қолиш истаги, иккинчи томонда эса мустақиллик, эркинлик ва миллий ўзликни тиклаш интилиши бор эди.

Натижада, халқлар ўз давлатини тузиш, ўз тили, маданияти ва динини эркин ривожлантириш имконига эга бўлишди. Бу — тарихдаги энг оғир, лекин шу билан бирга халқлар учун янги имкониятлар эшигини очган воқелик бўлди.

СССР қулаганида бир давлат йўқолди, лекин унинг парчаларидан янги давлатлар — янги орзу ва истиқболлар билан яшайдиган халқлар дунёга келди. Халқнинг тақдири унинг ўз қўлида эканини бутун дунё яна бир бор англади.

Энг қизиғи:
Россия ўз суверенитетини 1990 йил 12 июнь куни расман эълон қилган.
Бу куни Россия Федерацияси Олий Совети томонидан:
«Россия Федерациясининг Давлат Суверенитети тўғрисида»ги декларация русча номи: «Декларация о государственном суверенитете РСФСР») қабул қилинди.

Бу декларацияда асосий нуқталар шулардан иборат эди:
Россия Федерацияси ўз ҳудудида қонун устуворлигини эълон қилди;
Миллий бойликлар, табиий ресурслар ва мулк устидан тўлиқ ихтиёрлик ҳуқуқи ўзда экани таъкидланди;
Сиёсий ва иқтисодий мустақилликни таъминлаш мақсад қилиб қўйилди;
Россиянинг ўз конституцияси ва қонун чиқариш органлари устуворлиги белгиланди.

Эслатма:

Бу воқеа СССР парчаланишидан бир йил олдин бўлиб ўтган. Россиянинг бу декларацияси бошқа иттифоқ республикаларини ҳам мустақиллик сари илҳомлантирди ва умумий таркибий парчаланиш жараёнини жадаллаштирди.
Шунинг учун 12 июнь куни Россияда расман «Россия куни» сифатида нишонланади.

Абу Муслим (профессор)